Қазақ тілі – сот жүйесіндегі өзекті мәселе

Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Бұл мәртебе еліміздің Конституциясымен бекітілген. Алайда заңмен белгіленген осы норма іс жүзінде толық орындалып отыр ма? Өкінішке қарай, сот жүйесінде қазақ тілінің қолданылу ауқымы шектеулі күйде қалып отыр. Бұл – қазіргі құқықтық жүйеміздің ең өзекті әрі талқылауды қажет ететін мәселелерінің бірі.

Мемлекеттік тілдің конституциялық мәртебесі

Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабында: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі», – деп нақты көрсетілген. Сонымен қатар, азаматтардың құқықтарын жүзеге асыруда орыс тілі ресми түрде мемлекеттік мекемелерде қатар қолданылуы мүмкін. Дегенмен, бұл норма мемлекеттік тілдің рөлін төмендетуге емес, азаматтардың құқықтарын шектемеуге бағытталған.

Сот жүйесіндегі қазіргі жағдай

Сот істерінің басым көпшілігі әлі де орыс тілінде жүргізіледі. Тіпті ауылдық немесе қазақ тілді өңірлердің өзінде қазақ тілінде іс жүргізу сирек кездеседі. Бұл бірнеше себеппен байланысты:

• соттардың көпшілігі істерді орыс тілінде қарауды үйреніп қалған;
• іс жүргізуге арналған құжаттардың көпшілігі орыс тілінде дайындалады;
• техникалық бағдарламалар мен платформалар қазақ тілінде жұмыс істеуге толық бейімделмеген;
• кейбір судьялар мен заңгерлердің қазақ тіліндегі кәсіби лексиканы еркін қолдана алмауы.

Азаматтардың тілдік құқықтары

Сотқа жүгінген кез келген азамат істің өз ана тілінде қаралуын талап етуге құқылы. Бұл – заңмен кепілдендірілген құқық. Алайда іс жүзінде мұндай талаптар ескерілмей қалатын жағдайлар да кездеседі. Бұл – азаматтардың тілдік дискриминацияға ұшырауы және олардың заңды құқықтарының бұзылуы.

Проблемалардың себептері

1. Кадрлық мәселе – қазақ тілін еркін меңгерген заңгерлер мен судьялардың жеткіліксіздігі;
2. Оқу жүйесі – жоғары заң оқу орындарының көбінде білім орыс тілінде беріледі;
3. Терминологиялық мәселе – қазақ тілінде заңнама мен құқықтық терминологияның жүйелі қалыптаспауы;
4. Техникалық қолдау – сот жүйесінің автоматтандырылған платформалары толық қазақшаланбаған;
5. Мотивацияның төмендігі – кейбір қызметкерлер үшін мемлекеттік тілді үйрену қосымша міндет ретінде ғана қаралады.

Шешу жолдары

• Сот саласына кадр қабылдауда қазақ тілі деңгейін міндетті түрде ескеру;
• Сот құжаттарын қазақша жүргізуді біртіндеп енгізу және бұл үшін стандарттар бекіту;
• Судьялар мен сот қызметкерлеріне арналған тілдік курстар мен семинарларды ұйымдастыру;
• Қазақ тілінде заңи терминологияны қалыптастыру және бекіту;
• Электронды сот жүйелерін (мысалы, «Төрелік», «Сот кабинеті») толық қазақ тіліне бейімдеу.

Қазақ тілі – тек мемлекеттік рәміз ғана емес, ол – халықтың рухани тірегі, елдіктің белгісі. Сот жүйесінде қазақ тілінің толыққанды қолданылуы – тіл саясатының табысты жүзеге асуының көрсеткіші. Тек сол кезде ғана Қазақстан өзінің құқықтық, тәуелсіз мемлекет екенін нақты дәлелдей алады.

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының  бас маман - сот отырысының хатшысы - Копбаева Жанат