БЕРІК ЖАҚАЕВ, ҰАТ ҮЙЛЕСТІРУ КЕҢЕСІНІҢ МҮШЕСІ «ҰСТАЛҒАН АДАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫНЫҢ БҰЗЫЛУЫ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ УАҚЫТША ҰСТАУ ИЗОЛЯТОРЛАРЫНДА ЖАЛҒАСУДА»

Ұлттық алдын алу тетігінің (ҰАТ) 2019-2020 жылдарға арналған шоғырландырылған баяндамасын таныстыру барысында ҰАТ Үйлестіру кеңесінің мүшесі Берік Жақаев қазақстандық уақытша ұстау изоляторларында (УҰИ) ұсталған адамдарға қатысты қандай бұзушылықтарға жол берілетінін айтты.

Берік Жақаевтың айтуынша, 2019 жылы Құқық қорғаушылар УҰИ-ға 98 алдын ала баруларды жүзеге асырған.

«Негізгі бұзушылықтар, бұрынғыдай, тұрғын үй жағдайларының ұлттық заңнама нормаларына және халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуімен байланысты: адамдарды орналастырудың шағын аудандары, жарық пен таза ауаның болмауы, қолайсыз санитарлық-гигиеналық жағдайлар. Бұдан басқа, медициналық қызмет көрсетумен, дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етумен, тамақтанумен, сондай-ақ сыртқы әлеммен байланысу және шағым беру құқығын жүзеге асыру мүмкіндігімен байланысты проблемалар да атап өтілуде», – деді Б. Жақаев.

Сонымен қатар, ол 2019 жылы ұстап алынған адамдардың азаптау фактілері бойынша көптеген өтініштері орын алғандықтан, арнайы алдын ала баоулардың рекордтық саны (14) жүзеге асырылғанын атап өтті. Олар негізінен Алматы, Қарағанды, Ақмола және Жамбыл облыстарының, сондай-ақ Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларының УҰИ-ларына қатысты.

Берік Жақаев осындай 12 арнайы барулары шілде айында өткізілгенін атап өтті: олар Қазақстанның екі ірі қаласында санкцияланбаған митингтерде ұсталған адамдарға қатысты болды.

«Құқық қорғаушылар олармен жеке кездесулер мен әңгімелесулер өткізді, оның барысында ұсталғандардың санитарлық-тұрмыстық қанағаттанғысыз жағдайларға, қорғауға өз құқықтарының бұзылуына, сот талқылауы шеңберінде ұзақ қашықтыққа тасымалдау кезінде қатыгездікке, сондай-ақ полицияда тамақсыз, сусыз ұзақ уақыт ұсталуына және табиғи қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігіне тап болғаны анықталды», – Б. Жақаев айта кетті.

Сондай-ақ, оның айтуынша, ұсталғандар құқық қорғау органдарының қызметкерлерін ұрып-соғу фактілері мен оларды адвокаттардан бас тартуға және қылмыстық процесті жеделдету үшін кінәсін мойындауға көндіру әрекеттері туралы мәлімдеді.

Берік Жақаев 2020 жылға арналған УҰИ-ға барулар шолуына тоқтала келе, қаралып отырған кезеңде ұсталған адамдарды ұстау және олардың құқықтарын сақтау жағдайлары жақсармағанын атап өтті

«44 УҰИ-да тұрғын үйдің қанағаттанарлықсыз жағдайы бұрынғысынша сақталды, ал бұл барған мекемелердің жалпы санының жартысы. 34 УҰИ-да нашар санитарлық-гигиеналық жағдайлар байқалды, мұның бәрі пандемия жағдайында», – Б. Жақаев мәлімдеді. 

Ол құқық қорғаушылар арасында жертөледе орналасқан Риддер қаласындағы уақытша ұстау изоляторы ерекше алаңдаушылық тудыратынын атап өтті. Жақаевтың айтуынша, онда ұсталғандардың өзі қатыгездік ретінде бағаланады.

«Бұл тұрғыда оң мысал бар – жертөледе орналасқан Бурабай ауданының УҰИ жабылуы және барлық халықаралық нормалар бойынша жаңасының құрылысы. Бұл мәселе бойынша ішкі істер министрлігі осы УҰИ-ны жою туралы шешім қабылдағанға дейін ұзақ уақыт бойы хат алмасу жүргізілді. Әрине, қазір Риддер УҰИ қатысты да осындай шешім талап етіледі», – деді Б. Жақаев.

Сөз соңында Берік Жақаев полицияның кезекші бөлімдері жанындағы арнайы орындар тақырыбын қозғады. Оның айтуынша, олар ондаған жылдар бойы ешқандай ережесіз жұмыс істеген.

«2018 жылы заңға енгізілген түзетулердің арқасында олар белгілі бір мәртебеге ие болды, бұл ретте ішкі тәртіптің бекітілген үлгілік қағидаларында ұстау жағдайларына қарағанда қауіпсіздікке (қабырғалардың, торлардың, есіктердің ені) көбірек көңіл бөлінді. Бұл сәттер еленбейтін және байқалмайтын жағдайды тудырады. Осыған байланысты, біздің ойымызша, бұл ережелер кемсітушілік ретінде қайта қаралуға жатады», – деп түйіндеді Б.Жақаев.

Естеріңізге сала кетейік, ҰАТ азаптауды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін анықтау және алдын алу мақсатында жабық Мемлекеттік мекемелерге қоғамдық бақылаудың бір түрі болып табылады.

ҰАТ жұмысына тартылған сарапшылардың міндеті – адамдарды қоғамнан оқшаулау орындарына тұрақты бару және олардағы адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мониторинг жүргізу. 2020 жыл Қазақстанда ҰАТ қызметінің жеті жылдық кезеңінің тиімділігін атап өтті, оны ҚР Үкіметінің, БҰҰ Даму Бағдарламасының және басқа да халықаралық ұйымдардың қолдауымен Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл кеңсесі үйлестіреді.

ҰАТ қатысушылары баратын мекемелерге түрмелер, тергеу изоляторлары, полиция учаскелері, наркологиялық диспансерлер, жетім балаларға арналған Денсаулық сақтау ұйымдары және т.б. кіреді.

ҰАТ қатысушыларының 2019-2020 жылдардағы жинақталған баяндамасының деректеріне сәйкес 1012 мониторингтік, оның ішінде 479 мерзімді, 459 аралық және 74 арнайы барулар жүргізілді.

2021 жылғы қарашадағы жағдай бойынша ҰАТ қатысушылары жабық үлгідегі мекемелерге 507 рет барды.