СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ЖҮЙЕСІНДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ РӨЛІ МЕН МҮМКІНДІКТЕРІ

Жемқорлық - елдің экономикалық жүйесінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығына теріс әсер ететін күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Бұл әлеуметтік реформаларға кедергі келтіреді және ұлттық экономиканың тиімділігін арттырады, мемлекеттік құрылымдарға сенімсіздік туғызады, халықаралық аренадағы елдің жағымсыз имиджін қалыптастырады.

Қазіргі заманғы технологиялар саласындағы жетістіктер қоғам, экономика және қоршаған орта туралы деректердің үлкен көлеміне жылдам қол жеткізуге әкелді. Ақпараттық технологиялар мен ақпараттың үлкен көлемін өңдеу құралдарын ашатын мүмкіндіктерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелерін қоса алғанда, қоғамдағы түйінді мәселелерді шешу үшін пайдалануға болады.

Мұндай құралдардың пайда болуы сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау, алдын алу және талдау әдістері арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты ілгерілету үшін үлкен әлеует пен мүмкіндікке ие.

Ұлттық экономикаларды цифрландыру бойынша алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесін зерделеп, елде "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, ол бес негізгі бағыттан тұрады: адам капиталын дамыту, инновациялық экожүйені құру, цифрлық мемлекетке көшу, цифрлық жібек жолын іске асыру, экономика салаларын цифрландыру. Бұл бағыттар 17 бастаманы қамтиды, оның шеңберінде министрліктер, мемлекеттік органдар мен ұйымдар 120 іс-шараны іске асырады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың нақты желісі анықталмай оң экономикалық әсерге қол жеткізу мүмкін емес. Осыған байланысты жасанды интеллект, блок-платформалар және үлкен деректер аса маңызды орын алуда. «Panama papers» атауын алған оффшорлық компаниялардың қаржы құжаттарының жуырдағы жылыстауы - бұл сыбайлас жемқорлықты дамыту мүмкіндіктерін қысқарту үшін заманауи технологиялар мен орасан деректерді өңдеу әдістерін пайдаланудың табысты мысалдарының бірі. 

1. Үлкен деректер (Big Data)

Big Data - бұл адам қабылдаған нәтижелерді алу үшін үлкен көлемді құрылымдалған және құрылымдалмаған деректерді өңдеу тәсілдерінің, құралдарының және әдістерінің жиынтығы.

Ұйымдарда Big Data технологиясы автоматтандыруды, оның жұмыс процестерінің дәлдігі мен жиілігін арттыру есебінен қызметтің ашықтығын жасау үшін қолданылады.

Бұл бағыттағы көшбасшы болып халықаралық ұйымдар табылады, олар алаяқтық пен сөз байласуды анықтау және ұстап тұру үшін инновациялық бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлейді.

Біріккен Ұлттар Ұйымы неғұрлым қолжетімді және сапалы деректер саяси шешімдердің жақсаруына және мемлекеттік басқарудағы ашықтық пен есептілікті арттыруға әкеп соқтыратынын анықтаған. Сонымен, 2016 жылғы тұрақты даму мақсаттары туралы баяндамада елдер сапалы, қолжетімді және өзекті деректерді жинауды қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді қабылдауы қажет деп көрсетілген.

Қазіргі уақытта Big Data технологиясы негізінен денсаулық сақтау, сауда және салық салу салаларында қолданылады. Құнды ақпаратты алу үшін үлкен көлемдегі деректердің үрдістерін, нысандарын мен өзара байланысын анықтайтын болжамдық талдау және визуализация қолданылатындығы мәлім.

Мысалы, оффшорлық аймақтарды пайдалану дәлелдерін мәлімет ету және өз міндеттемелерін орындамайтын шағын интернет-дүкендер туралы ақпаратты қамтитын деректердің сәйкестігін анықтау үшін үлкен көлемде қажетті ақпаратты іздеу үшін Big Data технологиясын пайдаланатын Австралиялық салық басқармасы мысал болып табылады.

Әдетте, көптеген деректердің салдарынан сыбайлас жемқорлықты анықтау қиын. Алайда, Big Data технологиясының сандық деректері мен танымалдығы мемлекеттік сектордағы алаяқтық пен бұзушылықтардың алдын алу үшін деректерді басқарудың жаңа әдістерінің пайда болуына мүмкіндік береді.

Алаяқтықты анықтау саласындағы талдау (аналитика) салық салу және денсаулық сақтау саласындағы күдікті операциялар мен транзакциялар бұзушылық жасағалғанан кейінде, нақты уақыт режимінде де сәйкестендіруге қабілетті. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы уәкілетті органдар алаяқтықты анықтап, жойып, миллиардтаған қаржыны үнемдеуге мүмкіндік берді.

Көптеген елдер Ақпарат сапасын арттыруға бағытталған Дүниежүзілік статистикалық бұлт (World Statistics Cloud) сияқты деректерді алмасудың жаңа әдістерін әзірлеген. 

2. Деректерді зияткерлік талдау (Data Mining)

Халықаралық Даму Банкі өз қызметінің процесін мониторингілеу және қадағалау үшін бірқатар инновациялық құралдарды қолдану Data Mining мысалы болып табылады. Мемлекеттік сатып алуда деректерді зияткерлік талдау өтінім беру кезінде Үкіметтің іс-қимылдарын қадағалау үшін аудит ретінде және кейіннен сөз байласу мен жалған ақпаратты анықтау үшін пайдаланылады. Сондай-ақ бұл технология деректерді визуализациялау арқылы әртүрлі транзакцияларды жүзеге асыру кезінде жемқорлықты жүзеге асыру амалын сәйкестендіреді.

Будапешт қаласында орналасқан сыбайлас жемқорлық мәселелері жөніндегі зерттеу орталығының сарапшылары Еуропалық Одақ елдерінің мемлекеттік сатып алуды өткізу рәсімдері бойынша деректердің үлкен көлемін зерттеп және сауда-саттықтың қысқа кезеңдері немесе даулы нәтижелері. Мысалы, мемлекеттік сатып алуда бәсекелестіктің болмауы немесе бірнеше рет белгілі бір кәсіпкердің жеңіп шыққан сауда-саттықта сияқты тәуекелдер аймақтарын анықтады.

Data Mining технологиясы сияқты сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарламалық құралдар алаяқтықты анықтау және оның туындауына жедел ден қою үшін арнайы әзірленеді. Еуропалық Комиссия Transparency International-мен бірлесіп деректерді талдау үшін осындай бағдарламалық жасақтаманы әзірледі. Бұл бағдарламалық қамтамасыз ету алаяқтық, мүдделер қақтығысы немесе бұзушылықтар тәуекелдеріне ұшыраған жобаларды сәйкестендіруге көмектеседі.

Осылайша, құралдарды үкіметтердің электрондық басқару және электрондық сатып алу саласындағы тәжірибесіне біріктіру шешімдерді тиімді қабылдауға ғана емес, процестерді оңайлату есебінен ашықтықтың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін болады. 

3. Мобильді қосымшалар (Mobile Applications)

Мобильді технологиялар мен қосымшалар деректерді жинау және терең білім алу үшін қолданылады. Дамушы елдерде бұл технология шалғай аудандардан келген азаматтарға қажетті ақпаратқа қол жеткізуге көмектеседі. Бұл технологияны сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте да табысты пайдалануға болады деп болжауға барлық негіз бар.

Мысалы, «мен пара бердім» сияқты сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет ету мақсатында қосымшалар мен веб-сайттар құру Дүниежүзілік банк қосымшаның өзінің жеке нұсқасын жасады.

«Тұтастық» қосымшасы азаматтарға Дүниежүзілік банк қаржыландыратын жобаларға қол жеткізуге және алаяқтық пен сыбайлас жемқорлық проблемалары туралы дереу хабарлауға мүмкіндік беруге бағытталған. Қолданушылар қосымша арқылы банк қаржыландыратын жобаларға қатысты ақпаратты, мысалы, салынған мектептің фотосуреттерін немесе пара беру туралы жазбаны тікелей жібере алады.

Болашақта осы жобалардың нақты орналасқан жерін және QR-тегтерді (сапаны бағалау бойынша тегтерді) анықтау үшін шығындар мен жобаларды аяқтау мерзімдері туралы нақты ақпаратты ұсыну үшін функциялар пайда болады. Смартфондар аз таралған аймақтарда жеке механизм базалық ұялы телефоны бар кез келген адамға корпоративтік этика бөлімімен тегін байланысуға мүмкіндік береді.

Ұялы телефондар Дүниежүзілік банк қаржыландыратын жобалар шеңберінде алаяқтық пен сыбайлас жемқорлыққа байланысты тергеулерде де пайдаланылады және хабарланғандай, жедел желі жылына 26 мыңнан астам өтініш қабылдайды. Өткен жылы 370 жағдай анықталды, бұл фирмалар мен жеке тұлғаларға санкция қолданудың 34 жағдайына, келісім-шарттардағы көптеген бұзушылықтардың алдын алуға және тәуекелі жоғары жобалар үшін сақтық шараларын әзірлеуге әкелді. 

4. Талдау құралдары (Forensic Tools)

Мемлекеттік және жеке секторларда сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау үшін жеке талдау (self-monitoring), талдау (analysis) және баяндау технологиясы (reporting technology) (SMART) сияқты аудиторларға арналған талдамалық құралдар пайдаланылады. Технологиялық жетістіктермен қатар, бұл құралдар деректерді өңдеу үшін барынша жетілдірілген болады, өйткені олар нақты уақыт режимінде транзакцияларға талдау жасай алады, модельдеу арқылы болжайды, бұзушылықтарды анықтай алады. Тәуекелді бағалау алгоритмдері сатып алуды жүзеге асыру процесінде ықтимал дұрыс қалыптаспаған төлемдерді алдын ала ескертуге және тоқтатуға болады.

Ішкі процестерді нығайту және алаяқтық тәжірибені болдырмау мақсатында деректер талдаушылары сатып алу мен төлемдер үлгілеріндегі транзакцияларды кезең-кезеңімен зерттей алады, бұзушылықтардың бар-жоғын тексере алады, заңсыз қаржы ағындарын тез анықтай алады. Осы технологиялардың басқа артықшылықтары құқықтық субъектілерді жоятын процестерді автоматтандыруды қамтиды. Мысалы, лауазымды тұлғалармен келісім-шарттар жасасу және сатып алу операцияларын жүргізу нәтижесінде туындаған сыбайлас жемқорлық мүмкіндіктер.

Бұл құралдар операциялар жасау кезінде парақорлық жағдайларды қысқартуға бағытталған және кез келген жүйеде пайдаланылуы мүмкін. Ел деңгейінде құзырлы мемлекеттік мекеме деректерге қол жеткізуді қамтамасыз етеді, осылайша талдау құралдары жасаған әрекетті өздігімен саралап тиісті жазалау орнатады (мысалы, Молдовада). Мақсат үдерістерді барынша ашық ету ғана емес, қоғамда беделді азамат жемқорлық тәуекелінің деңгейін төмендету болып табылады.

Қаралған құралдар технологияларының кеңінен таралуы ашықтық пен жемқорлыққа қарсы күрес үшін теңдессіз мүмкіндіктер туғызуы мүмкін. Алайда, технологияларды енгізу мәселелері көбінесе қаржылық құйылымдарды қажет етеді, осындай заманауи құралдарды тиімді пайдалану үшін үкіметтер мен ұйымдар тез бейімделіп, әрекет етуі тиіс. Кейбір жағдайларда инновацияларға қаржылық және техникалық инвестициялар оны іске асырудың барлық деңгейлерінде талап етіледі. Бұл өзгерістердің мемлекеттік және жеке секторлардың ынтымақтастығында болғаны маңызды.

Ж.Е. Байділдин,

ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігінің (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) ШҚО бойынша Департаментінің басшысынің бірінші орынбасары