Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру

Белгілі француз ғалымы, мәдениеттанушы және философ Ж.-К.Леви-Стросстың біздің заманымызға қатысты «ХХІ ғасыр – гуманитарлық ғылымның ғасыры болады, әйтпесе ол мүлде болмайды» деп айтқан батыл болжамы бар. Осы тұрғыдан келгенде  Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы бірқатар гуманитарлық мәселелерді дер кезінде көтеріп отыр.

Өткен ХХ ғасыр Қазақстан үшін индустриализация дәуірі болып есептеледі. Кеңес Одағында жаппай индустриаландыру процессі жүргенімен, оның өркениетегі жолына сай, табиғатына лайықты модернизация сана болмысында орын алмады. Сондықтанда «индустраландыру» және «модернизациялау» категориялары кеңестік заман тәжірибесінде марксизм-ленинизм тұрғысынан түсіндіріліп («сананы тұрмыс билейді»), олардың Жаңа заман дәуірінен бері тарихи қалыптасқан құндылықтық және мәдени болмысы антогонистік ұғымдар ретінде күй кешті. Бүгінде индустриалдандырудың өз бетінше сананы модернизациялауға алып келмейтіндігін кеңестік тәжірибе толықтай дәлелдеп берді. Соған қарамастан жалаң индустрияландыруға ғана айырықша көңіл бөлініп, тәуелсіздік жылдары оның бірнеше сатысын бастан өткеріпте тастадық. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2011 жылғы жасаған халыққа Жолдауында Қазақстан бүгінде индустриаландырудың жаңа һәм 4-ші сатысына – үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына өту керектігін жария етті. Көріп отырғанымыздай елімізде индустрияландыру процестері кезең-кезеңімен енгізіліп, жүйелі түрде қолға алынып жатқандығына қарамастан, күткендегіміздей түбегейлі ментальды өзгерістер орын ала қоймады. Алайда, индустриаландырудың осынау төртінші сатысы «алдымен экономика, одан кейін саясат» дейтін қазақстандық ұстанымның бүгінгі заман талабына сай ой сүзгісінен қайыра өтуіне қажеттілік, санада бетбұрыс жасауға сұраныс тудырып отыр. Сондай-ақ ел өміріндегі объективті өзгерістерде (экономикалық, әлеуметтік, демографиялық) ендігі кезекте гуманитарлық мәселелерді қозғауға толықтай пісіп-жетілгендігін көрсетіп отыр.

Алайда, осы идеялардың сәтті іске асуына мемлекеттілігіміздің іргесін қалаушы – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырған субъектаралық коммуникативтіліктің бай тәжірибесі, билер соты арқылы институцияланған бітімгершілік мінезі және ең бастысы бейбіт өмірден дәулетқұрушылық құндылықты көре білген дүниетанымы әсер етпей қойған жоқ.

1917 жылға дейін қалыптасқан орыс халқының тарихи мінезі мен империялық санасы,  деспоттық орталықтанған билікпен қарым-қатынас орнатудағы «этатизмге берілгендік», «репрессияға төзімділік» сияқты саяси сана элементтері – жаңа орнаған кеңестік биліктің мәніне ұласып, мазмұнымен біте-қайнасты. Мұны іліп әкеткен әйгілі маркстік-материалистік философияың «сананы тұрмыс билейді» деген қарабайыр (профанды) көзқарасы – өркениетті капиталистік құндылықтар жүйесінің суалып, біржақты талдануына, сөйтіп жуан жұдырыққа, бір ғана «шындыққа» негізделген қоғам орнатуға алып келді.

Адам өмірінің құны жоқтығы, мемлекет көксеген армандар мен мұраттарға жетуде кезекте тұрған құрбандықтар ретінде қаралуы кеңестік қоғамдық сананы «үміт пен үрейде» қатар ұстап қана қойған жоқ, ол сонымен бірге әр ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан, дәулетқұрушылықты негіздейтін, оның тынысын ашатын, әрекеті мен ойын ширататын рухани бағдарламаларына балта шауып, эволюциялық жолмен дамып келе жатқан модернизациялық процесстерді өрт тигендей етіп күйретіп кетті. Ағылшын философы Б.Расселдің тілімен айтқанда кеңестік мемлекет пен спарталық дүнитаным идеялық жақындығы бар құбылыстар еді. Мемлекет (қоғам) құру идеясын таңдау сұрағы қашанда  тағдыршешті мәселе болған.

Сондықтанда, Елбасы мақаласындағы қазақстандық «рухани жаңғыру», кемінде өзара байланысты, бірін-бірі болжайтын келесідей төрт сұрақтың қисынын қамтиды деп есептейміз. Біріншіден – жалпықазақстандық азаматтық қоғам орнату мұраты түбінде жетуіміз керек айнымас мақсатымыз болуы тиіс. Екіншіден, жалпықазақстандық азаматтық қоғамды мемлекеттік тіл факторы негізінде құру мәселесі. Үшіншісі, жалпықазақстандық азаматтық қоғамды құруда мемлекеттік тілдің интеллектуалды әлеуетінің жетіп-артылатын болуы және соған жағдай туғызу мәселелері. Төртіншіден, жалпықазақстандық азаматтық қоғамның «Мәңгілік ел» аталатын өркениеттік құбылысқа ұласуы үшін мемлекеттік тілде төл философиялық жүйені қалыптастыру міндеті.

ІІ. Мемлекеттік тіл – азаматтық қоғам орнатудың ұйытушы факторы.

2012 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының XIX сессиясында мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев  «Қазақстандық жол: тұрақтылық, бірлік, жаңғыру» атты жасаған баяндамасында «Қазақ халқы мен мемлекеттік тіл - дамып келе жатқан қазақстандық азаматтық қоғамды біріктіруші ядро ретінде ықпал ететін болады. Бұл үдеріс объективті түрде жүргізілуде» деді.

Жалпықазақстандық азаматтық қоғам орнату мемлекеттің саяси басшылығының ғана емес, ол сонымен бірге бүкіл қазақстандықтардың ортақ арманы, азаматтық өремен таңдалған жолы болуы тиіс.

Бұл ретте, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев көрсетіп бергендей, мемлекеттік тіл – қазақстандықтарды ұйытушы бірден бір факторға шынайы айналуы қажет. Онсыз, азаматтық ұлтты – қазақстандықтарды қоғамдық санада орнықтыру мүмкін емес. Бұл жоғарыда айтып кеткеніміздей дамудың тарихи сығымдалмаған һәм эволюциялық жолы. Мемлекеттілік пен мемлекет ұғымдарын «Мәңгілік Ел» идеясы арқылы біте-қайнасқан мәндерге айналдырудың табиғи тетігі. Қазақстанның оқыс өзгерістерге бой алдырмай, сондай-ақ тамырын тәуелсіздіктің мұраттарынан тартатын басты жолынан да көз жазбай, елдің әлеуметтік-мәдени ерекшелігін, саяси ахуалын ескере отырып, азаматтық қоғам идеяларын кезең-кезеңімен, біртіндеп бекітуге кірісуі – мемлекеттілігіміздің баянды дамуының басты кепілі.

Әлемде соғыс өрті мен қақтығыстар өршіп тұрған осы күнгі елдердің бәріне тән ортақ бір белгі бар. Ол – шынайы азаматтық қоғамның пісіп-жетілмегендігі. Сол елдерді мекендеуші халықтардың арман-тілегі бір – азаматтық ұлтқа ұласып, ортақ мәмілеге негізделген бейбіт өмірді орната алмауы. Сондықтанда, жалпықазақстандық азаматтық қоғамды орнату – мемлекеттің, бұқара халықтың және ең бастысы ғылым мен шығармашылық адамдарының қасиетті парызына айналуы тиіс. Бұл ретте Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев көрсетіп өткендей Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт өкілдері мемлекеттік тілдің айналасында топтасып, азаматтық ұлт болып ұюымыз қажет. Ол үшін барша қазақстандықтар, өз ұрпағының болашағын мемлекеттік тілге сеніп тапсыратындай жағдай салтанат құруы тиіс. Әлемдік ғылым мен білім жетістіктері мемлекеттік тілде қол жетімді болмай, ортақ отанымызда тұрып жатқан өзге де ұлт өкілдері ұрпағын қазақ тілінде оқытуға ыхтиярлы бола қоймайды. Мемлекеттік тілдің ғылым мен білім тілі ретінде дамытылуы – әрбір қазақстандық азаматтың экономикалық мүддесін оятып, бірінші кезекте осы бір прагматикалық үдеден шығатын замануи мәртебеге ие болуы тиіс. Бұлай болмайынша мемлекеттік тіл факторына ұйыған азаматтық қоғам орнату мұраты кейінге қалып, кешеуілдей береді. Интеллектуалды ұлт жобасы мен азаматтық қоғам идеялары – сайып келгенде бір арнаға тоғысатын, бірін-бірі толықтыратын қазақстандық әлеуметтік-мәдени құндылыққа айналуы тиіс. Азаматтық қоғам құрып, өмір сүру мұратының негізінде мемлекеттік тіл болып табылатын қазақ тілінің – ғылым тіліне айналуын меңзейтін сарабдал саясат жатыр.

Судья Алматинского

районного суда                                                                         

Байменов Д.К.