Қылмыстық процесте тараптардың теңдігі

Мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауында құқықтық мемлекеттің маңызды өлшемі бейтарап және әділ сот төрелігі болып табылатынын атап өтті.

2021 жылғы 25 ақпанда ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің бесінші отырысында Президент өз сөзінде күшті және тәуелсіз адвокатурасыз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес деп мәлімдеді. Конституцияның 77-бабына сәйкес, адам өзінің кінәсі соттың заңды күшіне енген үкімімен танылғанға дейін қылмыс жасағаны үшін кінәсіз болып саналады. Сонымен қатар, адам қорғаушының көмегін айып тағылған сәттен бастап пайдаланады, алайда Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінде айып тағу сатысы көзделмеген.

ҚІЖК-нің 23-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау және қорғау тараптарының бәсекелестігі мен тең құқықтылығы қағидаты негізінде жүзеге асырылуға тиіс, осы баптың жетінші бөлігі қылмыстық процеске қатысушы тараптардың тең құқылы екендігін және өз ұстанымын қорғауға тең мүмкіндіктер берілгендігін белгілейді. Сот іс жүргізу шешімін зерттеуге қатысуы, тараптардың әрқайсысы, тең негізде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана негіздейді.

Сонымен бірге, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде, ҚІЖК сәйкес, дәлелдемелерді тек сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары жинайды, ал қорғаушы тарап тек нақты деректерді жинайды және айыптаушы тарапқа тергеу судьясы қорғау өтінішін қанағаттандырғаннан кейін де жол берілмейтін деп танылуы мүмкін дәлелдемелер деп тану үшін ұсынылады, бұл адвокаттың тәуелсіздігін және оның прокурормен теңдігін төмендетеді.

Сот практикасын жетілдіру және сот төрелігінің сапасын жақсарту мақсатында, қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу уақыты келді. Бәсекелестік және тең құқықтылық қағидатының нақты сақталуын қамтамасыз ету үшін:

- Жиналған және зерттелген дәлелдемелер негізінде адамның қылмыс жасаудағы кінәсін тану құқығын тек сотта бекіту. Бұл ретте сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары мен қорғау тарабы сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде дәлелдемелерді емес, сотқа ұсынылатын нақты деректерді жинауды жүзеге асырады;

- Адвокаттың жиналған деректерді қорғау актісімен тікелей сотқа ұсыну мүмкіндігі мен нақты деректерді жинауға ғана емес, бағалау құқығын көздеу қажет.

Айта кету керек, қылмыстық процесс тараптарының бәсекелестігі мен тең құқықтылығы қағидатын сақтауды қамтамасыз ететін нормалар Германия, Франция және АҚШ сияқты елдердің заңнамаларында белгіленген, мұнда қорғау және айыптау тараптары сотқа дәлелдемелер ұсынады және олардың рұқсат етілуі мен жеткіліктілігін жария түрде негіздейді, ал судья жиналған дәлелдемелерге әділ баға береді және адамның кінәсін анықтайды.

 А.У.Кожина 

Ақтөбе гарнизоны әскери сотының кеңсе меңгерушісі