Меншікке қарсы қылмыстар

Меншікке қарсы қылмыстарға меншік иесінің мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын бұзатын не меншік иесіне мүліктік залал келтірудің өзге де тәсілімен (немесе келтіру қатерімен) қоғамға қауіпті әрекеттер жатады.

Меншікке қарсы қылмыстардың объектісі меншіктің қоғамдық қатынастары (мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету) және меншікті заңды иелену құқығы болып табылады.

Меншікке қарсы қылмыстардың нысанасы кез келген физикалық заттар, жалпы азаматтық айналымнан шығарылмаған және тұтыну құны (бағасы) бар кез келген мүлік болып табылады. Азаматтық айналымнан мыналар алынып тасталды:

 а) тек мемлекеттік меншік болып табылатын объектілер, заттар мен мүлік, мысалы, ұлттық сипаттағы тарихи және мәдени құндылықтар және т. б.;

б) айналадағылар үшін қауіптілігіне байланысты жалпы айналымнан алынған заттар, мысалы, радиоактивті, күшті әсер ететін улы заттар мен есірткі құралдары;

 в) тек коммуналдық меншікке қатысты объектілер, заттар мен мүлік, мысалы, коммуналдық бюджет қаражаты, коммуналдық кәсіпорындар және т. б.

Меншікке қарсы қылмыстардың объективті жағы негізінен белсенді әрекеттермен сипатталады, мысалы, мүлікті абайсызда жою немесе бүлдіру әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін.

Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінде материалдық құрам бар, тек үш қылмыс (қарақшылық, бопсалау және автомобильді немесе басқа көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену) формальды құрам болып табылады.

Он төрт жасқа немесе он алты жасқа толған ақыл-есі дұрыс адам жеке меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі бола алады.

Меншікке қарсы қылмыстардың басым көпшілігінің субъективті жағы тікелей ниет түрінде кінәмен сипатталады, тек біреудің мүлкін жою немесе бүлдіру тікелей немесе жанама ниетпен немесе ұқыпсыздықпен жасалуы мүмкін.

Меншікке қарсы көптеген қылмыстардың міндетті белгісі-пайдакүнемдік және заңсыз пайда табу мақсатында болады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне сәйкес мүлікке қарсы барлық қылмыстар тікелей объектіге, әдіске және себепке байланысты үш топқа бөлінеді:

а) ұрлау-ұрлау (188-б.), алаяқтық (190-б.), иемденіп алу немесе талан-таражға салу (189-Б.), тонау (191-Б.), қарақшылық (192-б.), ерекше құнды заттарды ұрлау (193-б.); 

б) өзге де пайдакүнемдік қолсұғушылық-қорқытып алу (194-Б.), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (195-б.), автомобильді немесе өзге де көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (200-б.);

в) пайдакүнемдік қолсұғушылықтар - мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру (203-б.), мүлікті абайсызда жою немесе бүлдіру (204-б.).

Ұрланған зат жылжымалы және жылжымайтын мүлік, адамның еңбегімен жасалған, салынған еңбекке, материалдық немесе рухани құндылыққа балама құндылығы (бағасы) бар материалдық әлемнің барлық заттары немесе объектілері болуы мүмкін.

Осыған байланысты құндылығы бар, бірақ адам еңбегімен жасалмаған заттар немесе объектілер (мысалы, ормандар, балық, өзге де табиғи байлықтар, сондай-ақ мүлік алуға құқық беретін құжаттар) ұрлау нысанасы бола алмайды. Бөтеннің мүлкін алу және иемдену мақсатында мұндай құжаттарды құқыққа қарсы иелену ұрлауға дайындалу, оларды сол мақсатпен уәкілетті адамға көрсету - ұрлауға оқталу ретінде қаралуы тиіс. Материалдық сипаттағы құқықтарды тікелей білдіретін құжаттар, мысалы, жол жүру билеттері ұрлық нысаны ретінде қарастырылуы тиіс.

Ұрлықтың объективті жағы бөтеннің мүлкін кінәлі адамның немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, өтеусіз алып қою және (немесе) айналдыру жөніндегі іс-әрекеттермен сипатталады.

Кінәлінің пайдасына жүгіну мүлікті өз қалауы бойынша пайдалану немесе билік ету мүмкіндігін білдіреді, мысалы, мақсатына сай пайдалану, беру, сату және т. б.

Объективті Тараптың белгілері сонымен қатар іс-әрекет пен иесіне немесе басқа иесіне материалдық залал келтіру түріндегі әлеуметтік қауіпті салдардың арасындағы себептік байланысты қамтиды.

Ұрлықтың субъектісі нақты құрамына байланысты он төрт жасқа немесе он алты жасқа толған, ақыл-есі дұрыс жеке адам болуы мүмкін.

Ұрлықтың субъективті жағы тікелей ниетпен сипатталады. Кінәлі адам басқа адамдардың мүлкін иемдену жөніндегі іс-әрекеттерінің әлеуметтік қауіптілігін түсінеді, иесіне немесе басқа заңды иесіне материалдық залал келтіру түрінде әлеуметтік қауіпті салдардың басталуының сөзсіз болуын болжайды және олардың басталуын қалайды.

Пайдакүнемдік мотив кінәлінің басқа адамдардың мүлкін заңсыз иемденуге және осы мүліктен материалдық пайда алуға деген ұмтылысын білдіреді. Ұрлықтың пайдакүнемдік мақсаты ұрланған мүлікті пайдалану арқылы пайда табу, өз мүдделерін қанағаттандыру ниетінде көрінеді.

Өзгенің мүлкін иемдену кезінде тікелей ниеттің, пайдакүнемдік уәждің және мақсаттың болмауы қоғамдық қауіпті әрекетті ұрлық деп саралау мүмкіндігін жоққа шығарады.

Ұрлық белгілері жоқ меншікке қарсы пайдакүнемдік қылмыстар

Бұл топқа: бопсалау, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру және автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену жатады. Бұл нормалардың ұрлықтан айырмашылығы, объективті жағынан олар меншік иесінен немесе басқа меншік иесінен нақты алып қоюға, бөтен мүлікті кінәлінің пайдасына айналдыруға байланысты емес.

Меншікке қарсы пайдакүнемдік қылмыстар

Бұл қылмыстар бөтеннің мүлкін жоюмен (қасақана немесе абайсызда) немесе бүлдірумен байланысты.

Мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру (203-б) объективті жағынан мүлікті өртеу, әртүрлі тәсілдермен жою арқылы жарамсыз етуге байланысты әрекетті білдіреді: физикалық әсер, судың әсері және т. б.

Жою мүлікті өзінің қасиеттерін толығымен жоғалтқан кезде жарамсыз күйге келтіруді білдіреді және жөндеуге жатпайды. Зақым мүлік қасиеттерінің едәуір нашарлауын, оның пайдалылығының төмендеуін білдіреді, бірақ оны жөндеу арқылы қалпына келтіруге болады және т. б.

Қылмыстың құрамы материалдық болып табылады, сондықтан іс-әрекетпен қатар оның иесіне немесе басқа иесіне айтарлықтай зиян келтіру және себептік байланыс түрінде оның әлеуметтік қауіпті салдарын анықтау қажет.

Қылмыс субъектісі - осы баптың 2 - бөлігінде көрсетілген ауырлататын мән-жайлар кезінде он төрт жастан бастап он алты жасқа толған, ақыл-есі дұрыс жеке адам.

Қылмыстың субъективті жағы тікелей немесе жанама ниетпен сипатталады. Кінәлі адам бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру бойынша құқыққа қайшы әрекет ететінін түсінеді, меншік иесіне немесе өзге иеленушіге елеулі залал келтірудің болмай қалмайтындығын немесе мүмкіндігін алдын ала болжайды және осындай салдардың туындауын қалайды (тікелей ниет) немесе саналы түрде жол береді не оларға немқұрайды қарайды (жанама ниет). Қылмыстың себептері мен мақсаттары әрекетті саралау үшін маңызды емес

Абайсызда мүліктің жойылуы немесе зақымдануы (204-бабы). Бөтен біреудің мүлкін жою немесе бүлдіру үшін қылмыстық жауаптылық отты немесе өзге де аса қауіпті көздерді абайсызда пайдалану жолымен жасалған ірі мөлшерде залал келтірілген жағдайда ғана туындайды.

Жоғары қауіптіліктің өзге көздеріне автомашиналар, өзге де көлік құралдары, машиналар мен механизмдер, химиялық, радиациялық, биологиялық қауіптілік көздері, Жоғары кернеу және т. б. жатады.

Ауыр зардаптар деп адамның денсаулығына немесе адамдар тобына ауыр зиян келтіру, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің улануымен байланысты қылмыстан экологиялық және экономикалық залал, өндірістік қызметті тоқтата тұру, көлік конвейерін бұзу және т. б. түсініледі.

Қылмыстың объективті жағы іс-әрекетте немесе әрекетсіздікте, мүлік жойылған немесе бүлінген кезде меншік иесіне немесе басқа иесіне үлкен залал келтіруде және әлеуметтік қауіпті әрекеттің себептік байланысы мен туындаған салдарларда көрінуі мүмкін.

Қылмыс субъектісі-он алты жасқа толған, ақыл-есі дұрыс адам. 

Қылмыстың субъективті жағы кінәнің абайсыз түрін (ұқыпсыздық немесе немқұрайлылық) білдіреді. Кінәлі адам бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру түрінде қоғамға қауіпті зардаптардың туындау мүмкіндігін алдын ала болжайды, бірақ бұған жеткілікті негіздерсіз менмендікпен олардың алдын алуға 

Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери сотының жетекші маманы

А. Зейнулла