Дауды сотсыз шешудің жолы – медиация

Медиация - тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізу мақсатында медиаторлардың жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды реттеу рәсімі.

Медиацияның басты мақсаты қос тарапты бірдей қанағаттандыратын және жалпы алғанда қоғамның дауласушылық деңгейін төмендететін өзара тиімді әрі өзара қолайлы, бейбіт келісімге келу.

Медиацияның оңтайлы тұсы – қаржы шығындарының соттық шығындарына қарағанда төмендігі және уақытты үнемдеуге мүмкіндік беретіндігі. Сотта іс әдетте ұзақ мерзімді талап етіп, істі қарау айларға созылуы мүмкін.  Бірнеше мәрте сот отырыстары белгіленгенімен, оған тараптардың бірі келмей қалып, жайсыз жағдай тіптен ушыға түседі.

Ал, медиациялық рәсімдерде дауды шешу үшін медиаторға небәрі 30 күн уақыт беріледі. Белгілі бір себептермен бұл мерзім ұзартылғанның өзінде екі айдан аспауы тиіс. Сотта тараптар бір-біріне қарсы әрекет етеді, өз позициясын, мейлі ол дұрыс немесе бұрыс болсын, табандылықпен қорғайды, ал медиация барысында тараптар өзара ынтымақтасуға бағытталып, ортақ мәмілеге келуге тырысады. Істі қарайтын судья бағдарлама арқылы автоматты түрде тағайындалады, ал медиатор тараптармен таңдалады. Сот шешімді заңға сәйкес қабылдайды, ал медиатор тараптардың жеке мүдделерін, заң шеңберінде тараптардың өздері қабылдаған шешімдерін ескере отырып келісім жасайды. Сот – жария үдеріс, ал медиация құпиялылықты қамтамасыз етеді, бұл медиатордың рәсім барысында мәлім болған ақпаратты оны ұсынған тараптың келісімінсіз жариялауына жол бермейді. 

Медиация кезінде тараптар талап арыз шеңберінен шығып дауды реттеудің түрлі жолдарын қарастыра алады.

Дауды реттеу туралы медиациялық келісім сот процесі барысында да, соттан тыс тəртіпте де жүзеге асыруға болады. Тараптардың соттан тыс тəртіпте жасаған медиациялық келісімдердің азаматтық-құқықтық келісімшартпен тең күші бар, сол себепті тараптардың бірі келісімді орындаудан бас тартқан жағдайда, мүдделі тарап жеңілдетілген (жазбаша) іс жүргізу тəртібіне сəйкес, келісім бойынша міндетті орындау туралы арызымен сотқа жүгінуге құқығы бар.

Қазіргі уақытта тәжірибелі медиаторлар бірігіп, арнайы ұйымдар құрылғаны белгілі. Бұл ұйымдар ақылы курстар ұйымдастырып, медиаторлар дайындауда.

Ешқандай курссыз өз бетімен білімін жетілдіріп немесе арнайы құқықтық білімі болғандықтан медиацияны кәсіп еткендер де бар. Арнайы құқықтық біліктілікті қажет етпейтін жанжалдарды шешуге дағдыланған әуесқой медиаторлар да кездеседі.

Сондықтан, екі жақты бітімге келтіре алатын қабілеті бар кез-келген адам медиатор бола алады.

Медиатордың қызметі кәсіби негізде (кәсіпқой медиатор) және кәсіби емес негізде (қоғамдық медиатор) жүзеге асырылуы мүмкін.

Қырық жасқа толған және кәсіпқой емес медиаторлар тізілімінде тұрған адамдар медиатор қызметін кәсіби емес негізде жүзеге асыра алады.

Ал, жоғары білімі бар, жиырма бес жасқа толған, Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен бекітілетін, медиаторларды даярлау бағдарламасы бойынша оқытудан өткенін растайтын құжаты (сертификаты) бар және кәсіпқой медиаторлар тізілімінде тұрған адамдар медиатор қызметін кәсіби негізде жүзеге асыра алады.

Аудандарда медиатор қызметі негізінен кәсіби емес негізде жүргізіледі. Медиацияны кәсіби емес негізде жүргізіп келе жатырған білікті медиаторлар да жоқ емес.

Дегенмен, «кәсіпқой» және «кәсіпқой емес» деген терминдер тұрғындармен медиаторларды таңдау барысында өте маңызды болуы мүмкін.

Себебі, егер дауды кәсіпқой медиатор қарайтын болса, тараптарға осы медиатордың бекіткен келісімінің күші, кәсіпқой емес медиатордың бекіткен келісіміне қарағанда заңды болып табылатындай көрінеді. Алайда, кәсіпқой медиатор немесе кәсіпқой емес медиатормен бекітілген келісімдердің бірдей заңды күші болатыны белгілі.

Енді медиацияның тиімсіз дамуының салдарына тоқталсақ, оны бір сөзбен жеткізу мүмкін емес.

Бұл жерде Президентіміз Қ.Тоқаев өз жолдауында айтып өткендей «Медиация туралы» Заң қабылданғаннан бері он жылдай уақыт өтсе де бірде-бір мемлекеттік орган оның даму мәселелесімен айналыспағанын ашық айтты.

Бұл өте дұрыс көтерілген мәселе. Себебі, тек қана сот жүйесі медиацияны дамытуға қанша күш жұмсағанымен, бұдан үлкен нәтиже күтуге болмайды.

Себебі, медиация көп бағытты саясатқа мұқтаж. Барлық құзыретті органдар, медиацияның дамуына өз үлестерін қосуы қажет. Оны халық арасында насихаттауға, медиаторларды іріктеуге қатысуға, оларды оқыту және т.б. мәселелерді қарастырулары тиіс.

Медиацияны дамыту тараптардың адами қарым-қатынастарын сақтап қалуға мүмкіндік береді, олар өзара дос болып кетпесе де, бір-біріне жау болмай тарайтыны анық.

Егер дауласушы тараптар бітімге келу, яғни медиация жолын таңдап, сотқа келмей-ақ, бір-бірімен татуласып, даулары оңынан шешіліп, туыстық, отбасылық қарым-қатынастары сақталып жатса, қоғамда дауласу, жанжалдасу қарқыны төмендесе, бізге одан асқан жетістік жоқ деп санауға болады деп есептеймін. 

Жаңақала аудандық сотының төрағасы

Есжанов С.Р.