Биржалық сауданы дамыту барлық ресурстарға дискриминациясыз қол жеткізуді қамтамасыз етеді және өнімсіз делдалдардың нарыққа әсерін азайтады

Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба шеңберінде негізгі тауарларды тауар биржаларында  өткізу үлесін 2025 жылға қарай 20% - ға дейін жеткізу жоспарлануда

Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі жүзеге асырумен айналысатын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жобаның "Бәсекелестікті кешенді дамыту" бағытының негізгі индикаторы 2025 жылға қарай экономикадағы орта кәсіпкерлік үлесін 10-нан 15% - ға дейін өсуіне жәрдемдесу болып табылады. Сондай-ақ мемлекеттің экономикадағы үлесін 14,8-ден 14% - ға дейін төмендету көзделіп отыр.

Ұлттық жобаның жиынтық экономикалық тиімділігі - 2,7 трлн. теңге.

"Бәсекелестікті кешенді дамыту" бағытының негізгі міндеті - реттеуші кедергілердің 3 тобын жою арқылы мемлекеттің экономикадағы рөлін төмендету.

Осы бағыт шеңберінде 3 мәселені шешу көзделген

1) Биржалық сауданы дамыту. Нарықтың тәуелсіз қатысушыларына, оның ішінде 1,9 трлн теңгеден (5 жыл ішінде), астам сомаға ШОБ-қа негізгі тауарларды (бензин, дизель отыны, авиакеросин, битум 20% - ға дейін; сұйытылған газ 100% - ға дейін; көмір 10% - ға дейін; бидай 5% - ға дейін) сатып алу-сату жөніндегі мәмілелерге тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. сондай-ақ реттеушілер тарапынан мониторинг рәсімін жеңілдетеді.

2) Электр энергетикасы саласындағы нарықтарға қолжетімділікті қамтамасыз ету. 2025 жылға қарай электр энергиясының орталықтандырылған сауда - саттығын 30% - ға дейін (4 жыл ішінде > 350 млрд.теңге сомасына) ұлғайтуды (ЖҰЖ-ның 48-тармағы), электрмен жабдықтау қызметтеріне тұтынушылар топтары бойынша тарифтерді саралауды кезең-кезеңмен жоюды (бюджет үшін жыл сайынғы үнемдеу-20 млрд. теңге) қамтиды., ШОБ үшін – 31 млрд.тг.) және тұтынушының баламалы жеткізушіге көшуіне 10 есе қысқарту (Market place).

3) Мемлекет иелігінен алу. 2025 жылға қарай жоспарланған:

- мемлекеттік тапсырмаларды 50% - ға қысқарту;

- мемлекеттік және жеке меншік операторларды тарату, қайта ұйымдастыру;

- жекешелендіруге жататын экономиканың "жетілген" секторларын айқындай отырып, мемлекеттік меншікке секторалдық талдау жүргізу және өңірлердегі бәсекелестікті ескере отырып, мемлекет иелігінен алу процесін жеделдету;

- бір көзден мемлекеттік сатып алуды қысқарту.

Биржалық сауданы дамыту 

Нарықтық экономиканың негізі заңды нарықтық баға болып табылады, мұндай баға белгіленімін тек тауар биржаларынан табуға болады және осы уақытқа дейін елімізде мұндай болмаған, осы тауарлардың өздері "негізгі қуатқа" қол жеткізудің негізгі кедергілерінің бірі болып табылады. Қазақстанда ұзақ жылдар бойы биржалық сауда-саттық нарығындағы жағдай ашықтықтың, тиісті түрде ашық нарықтық баға белгілеудің және нақты сауда-саттықтың болмауымен, керісінше, олардың ұқсатылуымен, көпшілігі біліктілік талаптарына сәйкес келмейтін тауар биржаларының артық болуымен сипатталды. 

Бүгінгі таңда негізгі проблемалардың бірі – ресурстарға шектеулі қолжетімділіктің болуы, өнімді емес делдалдардың болуы және бағаның ашық болмауы. Бұл кедергілер тауарлар мен ресурстардың тауар биржаларына шығуы арқылы жойылады.

Биржалық сауданы енгізу барлық ресурстарға дискриминациясыз қол жеткізуді қамтамасыз етуге және өнімді емес делдалдардың нарыққа әсерін азайтуға мүмкіндік береді.

Мемлекет басшысы 2020 жылғы Жолдауында ірі ойыншылар тарапынан ашықтыққа еліктеуге жол берілмейтінін ерекше атап өтіп, биржалық сауда, бірінші кезекте мұнай өнімдері, электр энергиясы, көмір салаларында тәртіп орнату қажеттілігі туралы тапсырма берді.

2020 жылғы 5 қазанда Президенттің №428 Жарлығына сәйкес Агенттікке тауар биржалары саласындағы қызметті мемлекеттік бақылау және лицензиялауды жүзеге асыру бойынша функциялар мен өкілеттіктер берілді. Бұл ретте тауар биржаларының қызметіне мемлекеттік саясатты қалыптастыру жөніндегі функциялар уәкілетті органда (ИСМ) қалды, өйткені биржалық сауда ішкі және сыртқы сауданың ажырамас бөлігі болып табылады.

Жедел шаралар шеңберінде монополияға қарсы орган биржалық тауарды біркелкі және тұрақты өткізу, лоттардың ең аз және ең көп мөлшері туралы талаптарды белгілеу, биржадан тыс мәмілелерді тіркеу жөніндегі шараларды қамтитын биржалық саудаға қойылатын талаптарды енгізді.

Көрсетілген талаптар биржалық мәміле қалыптасқан үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектісінің түпкілікті бағасы монополиялық жоғары немесе төмен деп танылмайтын жағдайларды көздейді.

Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі жанынан консультативтік-кеңесші орган болып табылатын Биржалық комитет құрылды, оның құрамына БҚДА төрағасы мен төрағасының орынбасары, ҚР Сауда және интеграция вице-министрі, ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті төрағасының орынбасары, ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі төрағасының орынбасары, Атамекен ҰКП Басқарма төрағасының орынбасары, KASE басқарма төрағасының кеңесшісі, Қазақстанның экологиялық ұйымдары қауымдастығының басқарма төрағасы кіреді.  Биржа комитеті көмір, авиациялық отын, газ және мұнай өнімдерінің биржалық саудасы бойынша іскерлік ойындарды қоса алғанда, осы нарықтардың нақты сатушылары мен сатып алушыларының қатысуымен бірқатар отырыстар өткізді, онда сауда-саттыққа жаңа тәсілдер пайдаланылды. Нарық қатысушыларын биржалық саудаға дискриминациясыз кіру бойынша ауқымды оқыту жалғасуда.

Биржалық тауарларды (битум, бензин, көмір) жеткізу партиясының ең аз мөлшерінен ауыстыру бойынша жұмыс жүргізілді, егер ол тең немесе асып кетсе, биржалық тауарларды сату тек тауар биржасы арқылы жүзеге асырылады, тауар биржалары арқылы міндетті түрде сатылуға жататын ең аз үлеске. Бұл тауар биржасы арқылы өткізу үшін биржалық тауардың барлық көлемі емес, тек үлесі (10%) ғана жататынын білдіреді. Қалған үлес (90%) ресурс ұстаушылардың талаптарында (тікелей келісімшарттар не биржалық сауда-саттықтар) іске асырылуы мүмкін.

Осы жылы 31 наурызда ҚР МӨЗ өндірісінің битум мен бензинінің биржалық саудасы басталды. 

24 мамырда коммуналдық-тұрмыстық көмір шағын партиялармен биржалық сауда-саттығы басталды.  Коммуналдық-тұрмыстық көмірді тауар биржалары арқылы сату тетігі делдалдарды алып тастауға және өңірлік операторлардың көмірді тұйықтардан тікелей сатып алуға тікелей қол жеткізуін қамтамасыз етуге мүмкіндік берді, Бұл халық үшін отынның осы түрінің түпкілікті құнын төмендетуге мүмкіндік береді.

17 маусымда Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау аясында ұйымдастырылған ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі жанындағы биржалық комитеттің Ахуалдық орталығы жұмыс істей бастады. Ахуалдық орталық биржалық сауда-саттық барысын онлайн режимде қадағалау, биржалық және биржадан тыс баға белгіленімдеріне мониторинг жүргізу және биржалық саудаға монополияға қарсы талаптарды сақтау үшін құрылды.

22 қыркүйекте авиакеросинмен биржалық сауда-саттық басталды. Сатушылар-ресурс ұстаушылар, сатып алушылар - мұнай өнімдерін көтерме жеткізушілер және әуежайлар.

Мұндай тәжірибе объективті нарықтық баға индикаторларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Биржадан тыс бағалар Биржамен салыстырылады және болашақта биржадан тыс бағалар биржадағы бағаларға жақын болады, бұл нарықтағы баға жағдайын теңестіреді.

Ұлттық жоба шеңберінде тауар биржаларында негізгі тауарларды өткізу үлесін 2025 жылға қарай 20%-ға дейін жеткізу жоспарлануда, бұл нарықтың тәуелсіз қатысушыларына сатып алу-сату бойынша мәмілелерге тең қолжетімділікті қамтамасыз етеді, сондай-ақ реттеуші органдар тарапынан мониторинг рәсімін айтарлықтай жеңілдетеді.