Жемқорлыққа жол бермеу

Аңдатпа. Барлығы сыбайлас жемқорлық мәселесі туралы және онымен күрес туралы көп мәлімдемелер естіді. Бірақ, өкінішке орай, көптеген адамдар бұл құбылыстың себептерін және оның таралу ауқымын толық түсіне алмайды. Бұл жағдайда қандай әдістер сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет ете алатынын, ал қандай әдістер жай ғана популизм мен әдемі сөздер болып табылатынын түсіну қиын. Олай болса сыбайлас жемқорлыққа жол бермеудің негізгі жолдарын қарастырайық.

Кілт сөздер: сыбайлас жемқорлық, пара, әлеуметтік құбылыс, қоғамдық сана.

Аннотация. Все услышали много заявлений о проблеме коррупции и борьбе с ней. Но, к сожалению, многие люди не в полной мере понимают причины этого явления и масштабы его распространения. В этом случае трудно понять, какие методы могут противодействовать коррупции, а какие методы являются просто популизмом и красивыми словами. Таким образом, давайте рассмотрим основные пути недопущения коррупции.

Ключевые слова: коррупция, взятка, социальное явление, общественное сознание

Сыбайлас жемқорлық кез келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне елеулі қауіп төндіреді, қызметтің барлық салаларына тұрақсыздық әсерін тигізеді. Осы саладағы мемлекеттік институттардың тиімді қызметі ғана емес, сондай-ақ әрбір азаматтың осы зұлымдық әлеуметтік құбылыс ретінде айқын түсінуі оған табысты қарсы тұрудың кепілі болып табылады.

Сыбайлас жемқорлық - қазіргі заманның ауқымды проблемасы. Оның әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымына қарамастан, бірде-бір мемлекеттің оған абсолюттік иммунитеті жоқ. Біздің еліміз де ерекше жағдай емес.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың маңызды бағыттарының бірі тиісті насихаттың ықпалымен қоғамдық сананы өзгерту, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлықты және осы зұлымдыққа теріс көзқарасты қалыптастыру болып табылады. Қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік жағдайы құрылуы тиіс, ал мұны тәрбиелеу қажет. Мұнда маңызды рөл бұқаралық ақпарат құралдарына беріледі.

БАҚ сыбайлас жемқорлыққа қарсы насихат жүргізу құралдарының бірі болып табылады. Тек БАҚ-пен өзара іс-қимылда ғана сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі толыққанды саясатты қалыптастыруға, оны іске асыру үшін жағдай жасауға болады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет саласындағы бұқаралық ақпарат құралдарының өздері, атап айтқанда мыналарды орындай алады:

- сыбайлас жемқорлық туралы жарияланымдардың деректер базасын қалыптастыру;

- азаматтарды сыбайлас жемқорлық және сыбайлас жемқорлықсыз өмір сүру тәсілдері туралы хабардар ету, парадан бас тартудың өзіндік акцияларын ұйымдастыру;

- еліміздің басқа елді мекендері мен аймақтарындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тәжірибесін іздеу және сипаттау;

- азаматтарды, бизнесмендерді және шенеуніктерді басқа елдерде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың қандай әдістермен жүзеге асырылып жатқаны туралы хабардар ету;

- өзінің бүкіл қызметімен қоғам үшін билік және бизнес органдарының ашықтығын кеңейтуге ықпал ету.

Қазақстан Республикасының Бірінші Президентінің 2014 жылғы 26 желтоқсандағы №986 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында сыбайлас жемқорлық ұғымы «ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретін» құбылыс ретінде бағаланған [1].

Енді басты идеологиялық құжатқа сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы айтамыз. Бұған дейін сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат кінәлілерді анықтап, жауапкершілікке тартумен шектелді, қазір сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға екпін сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға, жол бермеуге ауыстырылды.

Қазіргі уақытта заңның атауы да өзгеріске ұшырады. Егер бұрын бұл «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заң болса, енді бұл «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заң (2016 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді) [2]. Аталған заңның іске асырылуына жауап беретін уәкілетті орган ретінде ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі құрылды. Бір сөзбен айтқанда, идеологиялық және нормативтік-құқықтық тұрғыдан елімізде қазіргі заманғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асыру үшін барлық жағдай жасалған.

Сыбайлас жемқорлыққа сапалы қарсы тұру үшін мемлекеттің азаматтық қоғам институттарымен тығыз ынтымақтастығы қажет.

Сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі мақсаттарына қол жеткізу үшін өзара байланысты бірқатар міндеттерді кезең-кезеңімен шешу қажет, атап айтқанда:

а) қоғамның назарын сыбайлас жемқорлық проблемасына аудару;

б) халықтың оған деген қатынасын бір мағынада негативке өзгерту;

в) республикадағы сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетудің ықтимал жолдарын көрсету;

г) сыбайлас жемқорлық фактілеріне тап болған кезде тұрғындардың мінез-құлқының моделін өзгерту;

д) жаңа мінез-құлық құндылықтарын құру.

Әрине, бұл қарапайым процесс емес, бірақ қоғамдық сананы өзгертпей, барлық мемлекеттік органдарды ішінде осы зұлымдықпен тиімді күресу мүмкін емес.

Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігінің алғашқы күнінен бастап тиімді, әлемдік стандарттарға сәйкес келетін институттар мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тетіктерін мақсатты және кезең-кезеңмен қалыптастыратынын атап өткен жөн.

Қазіргі уақытта біздің елімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама жұмыс істейді, оның іргелі негізі «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заң болып табылады.

Кейбір мемлекеттік лауазымдар басқалардан артық сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасау қаупіне ұшырағаны құпия емес. Осы лауазымдарға үміткер адамдар үшін жарлықпен қызметке түсу және өткеру үшін, оның ішінде оларға қатысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы сақтау мәніне арнайы тексерулерді көздейтін тетіктерді қолдану мүмкіндігі туралы міндеттемелер қабылдай отырып, ерекше, жоғары талаптар белгілеу көзделген. Тексеруден өтпеген адамдар жұмыстан босатылады.

Тәуекел тобы лауазымдарының тізбесін жасау құқық қорғау органдарына сыбайлас жемқорлыққа қарсы соғыстың қызу нүктелерінде мақсатты түрде күрес жүргізуге мүмкіндік береді. Өз кезегінде, осы лауазымдарға түскен адамдар өзінің моральдық келбетіне жоғары талаптар қоя отырып, қоғам мен мемлекет алдында жоғары жауапкершілікті сезінетін болады.

Мемлекеттік қызметте жұмыс істейтін және бұрын жұмыс істеген адамдардың жеке және кәсіби қасиеттері туралы, сондай-ақ олар жіберген бұзушылықтар мен әртүрлі жауапкершілік түрлеріне тарту фактілері және мемлекеттік қызметті тоқтату себептері туралы мәліметтерді қамтитын мемлекеттік қызметшілердің бірыңғай электрондық дерекқорын құру мемлекеттік қызметке кіретін адамдардың есебін орталықтандырып және тиімді жүргізуге мүмкіндік береді.

Тергеушінің іс жүргізу мәртебесін арттыру, халықтың пікірін ескере отырып, учаскелік полиция инспекторларын тағайындау мен аттестациялауды жүзеге асыру міндеті қойылып отыр, бұл азаматтардың полицияға деген сенімін нығайтуға мүмкіндік береді.

Бүгінгі күні құқық қорғау органдарында қылмысқа қарсы күрес және құқық тәртібін қорғау функцияларын тікелей орындайтын қызметкерлер мәртебесі бойынша қамтамасыз ету функцияларын орындайтын қызметкерлерге теңестірілгендегі жағдай қалыптасты. Олар орындайтын жұмыс әлдеқайда кең және жауапты.

Осыған байланысты «Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 22 сәуірдегі № 793 Жарлығымен Ішкі істер министрлігінен Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің қарамағына сот шешімдерін орындау тәртібін бұзуға және сотты құрметтемеуге байланысты қылмыстық істерді тергеу жөніндегі өкілеттіктерді беру көзделеді [3]. Бұл шара сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі келтіретін адамдарға қатысты қылмыстық қудалау шараларын тиімді қолдануға ықпал ететін болады.

Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік даму процесін тежейді, нарықтық экономиканың түрлі салаларына, өнеркәсіптің дамуына әсер етеді. Оның көрінісі елдің экономикалық саясаты мен даму стратегиясын бұрмалап қана қоймай, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік меншіктің тікелей және жанама түрде ұрлануына алып келеді. Парақорлық сыбайлас жемқорлық жүйесінде табысты дами алмайтын бизнеске кедергі келтіреді, бұл елдің жалпы дамуының қысқаруына алып келеді. Сыбайлас жемқорлық құбылыстары демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына теріс әсер етеді, елдің болашақ дамуына елеулі қауіп төндіреді. Бұл қоғам үшін маңызды жобаларды шешудің орнына экономикада, саясатта, әлеуметтік салада оң өзгерістер болған жағдайды тудырады, құлдырау пайда болады, адамдар билікке, медицинаға, ағартуға ғана емес, тіпті бір-біріне сенуді тоқтатады.

Мұндай жағдай құндылықты бағдарлардың өзгеруіне, барлық қоғамдық орган бойынша сыбайлас жемқорлық санасының таралуына ықпал ететін факторлардың бірі болып табылады. Сыбайлас жемқорлыққа әсер ететін қоғамның бірінші қабатының бірі жастар болып табылады. Оқу орындарында пара алу, жоғары білім алғаннан кейін ақша мен байланыссыз жұмысқа орналасудың мүмкін еместігі жас адамның моральдық-психологиялық жағдайына теріс әсерін тигізеді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы нақты мемлекеттік саясаттың арқасында қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қатысты төзбеушілік атмосферасы құрылып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы аяусыз соғыс жүргізу үшін жағдайлар жасалуға тиіс.

Егер сыбайлас жемқорлық ұлттық дәстүрдің кейбір ұқсас түріне өзгерсе, онда онымен күрес міндетті түрде қоғамдық, сондай-ақ жеке сананың өзгеруін қамтуы тиіс. Тұрмыс, отбасы, мәдениет дәстүрлері әрбір жеке адамның мінез-құлқын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, ал оларға заң және құқық қорғау органдарының көмегімен ғана әсер ету өте қиын немесе мүлдем мүмкін емес.

Демек, Н. Назарбаев бекіткен сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегия сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы мемлекет саясатының тиімділігін арттырудың жаңа тетіктері мен құралдарын әзірлеу және енгізу үшін негіз болуға тиіс.

Ішкі қауіпсіздік және соттардағы сыбайлас жемқорлықтың алдын алу бөлімінің сот приставы

А.Н.Шамурвтов