Алаяқтық 2.0: Қазіргі алаяқтар кімдер және сот олармен қалай күресуде?

Соңғы жылдары Қазақстанда алаяқтық қылмыстарының саны күрт өсті, әсіресе интернет пен цифрлық кеңістікте. Қазіргі заманғы алаяқ — бұл міндетті түрде жалған құжатпен жүрген адам емес. Олар — технологияны жетік меңгерген, жақсы ұйымдасқан топтар. Сонымен, олар кімдер, қалай жұмыс істейді және сот органдары қандай шаралар қолдануда?

Алаяқтықтың жаңа түрлері

Бүгінгі таңда ең көп таралған алаяқтық тәсілдер мыналар:

• Банк сайттарын көшіріп, жалған платформалар арқылы жеке деректерді ұрлау (фишинг);
• «Банктен қоңырау» шалып, шотты қауіпсіздендіру үшін ақша аударуды сұрау;
• Криптовалюта мен қаржы пирамидалары арқылы жалған инвестициялар;
• Әлеуметтік желілер арқылы жеке ақпаратты иемденіп, алдау.

Алаяқтар қалай ұсталады?

Мұндай қылмыстарды әшкерелеу үшін арнайы құралдар мен бірлескен жұмыстар қажет:

• Киберполиция мен ІІМ IP-мекенжайларды, қаржы қозғалысын бақылап, цифрлық іздерді зерттейді;
• Прокуратура қылмыстық істер қозғап, тергеуді үйлестіреді;
• Банктермен бірлесіп, күмәнді шоттарды бұғаттайды;
• Көп жағдайда Қазақстан халықаралық ұйымдармен бірлесе жұмыс істейді, себебі алаяқтар шетелден әрекет етеді.

Сот не істейді?

Қылмыстық іс сотқа берілгеннен кейін әділ шешім қабылдау кезеңі басталады:

• Сот дәлелдерді зерттейді: хат-хабарлар, бейнежазбалар, транзакция мәліметтері;
• Айыпталушының құқығы қорғалады, бірақ жәбірленушіге келтірілген зиян да ескеріледі;
• ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабына сәйкес, алаяқтық ауырлығы мен келтірілген шығынға байланысты 3 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қолданылады;
• Көп жағдайда материалдық шығынды өтеу міндеттеледі.

Сот тәжірибесінен мысалдар

• Алматыда жалған интернет-дүкен арқылы 50-ден астам адамды алдаған азамат 7 жылға сотталды, мүлкі тәркіленді;
• Шымкентте «емдеу клиникасынан» хабарласып, зейнеткерлерді алдаған үш адам 4 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айырылды;
• Астанада халықаралық фишинг схемасына қатысы бар топ ұсталып, іс ұйымдасқан қылмыстық топ ретінде сотқа берілді.

Қазіргі заманғы алаяқтар алдамшы әдістерін жетілдіруде, бірақ сот жүйесі де бейжай емес: цифрлық дәлелдерді қабылдау кеңеюде, судьялар жаңа бағыттар бойынша оқытылуда, ведомствоаралық өзара әрекет артуда. Ең бастысы — азаматтар сақ болып, заңнан қорған сұраудан тайынбауы тиіс.

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының бас маманы - Рахымжанова Назгүл