Медиацияның дау-дамайды шешудегі орны

   Елімізде медияцияның әлеуетін барынша пайдалану мақсатында 2011 жылғы 28 қаңтарда «Медиация туралы» заң қабылданды. Заңға сәйкес «Егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгiленбесе, жеке және (немесе) заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқық қатынастарынан туындайтын, сондай-ақ онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар туралы iстер бойынша қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында қаралатын даулар (дау-шарлар) медиацияның қолданылу саласы болып табылады» деп белгіленді. Сондай-ақ, медиаторлардың қызметін көбінесе азаматтық істерде, жеке азаматтардың арасында туындаған дауларда пайдалану мақұлданды. Мысалы дауласушы тараптардың бірі мемлекеттiк орган болып табылатын кезде, жеке және (немесе) заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқық қатынастарынан туындайтын дауларға (дау-шарларға) медиация рәсiмi қолданылмайды.

         Медиация саласында арнайы заң қабылданғаннан бастап аталған бағыттағы жұмыстар қыза түсті. Оған, медиаторлар қауымдастығының, медиаторлар институтының қалыптасып, тәуелсіз медиаторларды дайындау әдістемесінің жасалып, арнайы мамандардың пайда болу үдерісін мысал ретінде келтіруге болады.

         Заңнамаға сәйкес медиаторлар кәсіби (кәсіпқой) және кәсіби емес (қоғамдық) болып екіге бөлінеді. Оларға қойылатын өзіндік талаптар бар.

Мәселен жоғары білімі бар, жасы 25-ке толған, Қазақстан Республикасы Медиаторлар одағынан арнайы оқудан өткен кез келген тұлға кәсіби медиатор бола алады. Ал кәсіби емес медиаторлықпен 40 жасқа толған, халық арасында беделді, адамгершілігі жоғары, ары кіршіксіз адамдардың айналысуына толық мүмкіндік бар. Олар тұрғындар жиынының ресми хаттамасы арқылы жергілікті атқару органдарына тіркелуі тиісті және де заңгер мамандығы болуы міндетті емес.

         Медиаторлар өз қызметтерін тек қана жеке құқықтық қатынастар бойынша жүргізеді. Мыналар: мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілетті және оған теңестірілген, заңда белгіленген тәртіппен сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған, оған қатысты қылмыстық қудалау жүзеге асырылатын, заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алынбаған соттылығы бар адам медиатор бола алмайды. 

         Қазақстанда Сингапурдың тәжірибесін ескере отырып, дау-дамайды шешуде кәсіби медиаторлармен қатар татуластырушы судьялардың да әлеуетін пайдалану бойынша тиісті шаралар қабылдануда. Мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексіне күні кеше, яғни 2020 жылғы 29 маусымда өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, сотқа дейінгі татуласу рәсімдеріне қатысты маңызды шарттар пайдща болды. Аталған заңның 174-бабының 2-тармағында «Тараптар татуласу келісімін, дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді немесе дауды партисипативтік рәсімдер тәртібімен реттеу туралы келісімді жасап не осы Кодексте белгіленген тәртіппен өзге де тәсілдерді пайдалана отырып, дауды өзара талаптардың толық көлемінде не бір бөлігінде реттей алады» деген қағида жазылды.

         Осыған орай, қазіргі таңда азаматтық іспен шұғылданатын соттарда татуластырушы судьялар пайда болуда. Ендігі уақытта сотқа түскен істер ең әуелі аталған судьяның қарауына беріледі. Татуластырушы судья тараптарды медиация әдістері арқылы сотқа жеткізбей келісімге келтірумен айналысады. Бұрын судьядың сот басталмайынша тараптардың келісім алмай жатып, қосымша материалдар сұратуға, егжей-тегжелі зерттеу жүргізуге құқығы болмайтын. Заңға өзгерістелген жаңа өзгерістерге сай мұндай мүмкіндік пайда болды. Бұл дауды алдын ала жедел шешуге мүмкіндік ашады.

         Сотта тараптар татуласу рәсімінен өтуге міндеттелмейді. Дегенмен татуласу бойынша міндетті түрде ұсыныс беріледі және татуласу рәсімі болып, тараптар өз мәселелерін шешкен жағдайда мемлекетке төленген баж салығы кері қайтарылады. Бұл да өз кезегінде дауласушылар үшін қаржылық тұрғыдан мотивация беретіні анық.

         Қорыта келгенде, Қазақстанда медиация институтын дамыту, сотқа дейінгі және соттағы татуластыру рәсімдерін жандандыру шаралары мемлекеттік деңгейде үлкен қолдауға ие және соңғы жылдары қарқынды түрде дамып келеді. Медиаторлардың көмегімен сотқа дейінгі татуласу фактілерінің соңғы жылдары жиі кездесуі осының бір дәлелі деуге болады. Сондықтан заңды, дәстүрді, психологияны жетік меңгерген медиаторлар шоғырын қалыптастырып, сандық қана емес сапалық тұрғыдан да осы саланы дамыту құқықтық саладағы басымдықтарымыздың бірі болып қала беруі тиіс.

         Сондай-ақ халықтың медиация институтына сенімін қалыптастыру мақсатында медиаторлардың көмегімен шешілген оң мысалдарды кең көлемде тарату және ағарту, ақпараттандыру жұмыстарын мейлінше күшейткен жөн.

А.Искакова 

Батыс Қазақстан облысы,

Жаңақала аудандық сот әкімшісі басшысы: