Процесстік келісім

Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы қылмыстық іс жүргізу құқығын жетілдірудің негізгі бағыттарының қатарында іс жүргізу келісімі институтының заңнамалық дамуын айқындады.

Процестік келісім- бұл қылмыстық процестің кез келген сатысында прокурор мен күдікті, айыпты немесе сотталушы арасында немесе сотталған адам арасында Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік Кодексінде көзделген тәртіппен жасалатын келісім. Процестік келісім онша ауыр емес, ауырлығы орташа не ауыр қылмыстар бойынша – күдікті, айыпталушы келтірілген күдікпен айыптаумен келіскен жағдайда – кінәні мойындау туралы мәміле нысанында жүргізіледі.

ҚР ҚПК 13-бөлімінде процестік келісімнің екі нысаны енгізілді: кінәні мойындау туралы мәміле және ынтымақтастық туралы келісім. Бұл жіктеу процестік мәмілелердің түрлері тұрғысынан логикалық және ақылға қонымды болып көрінеді. Осыған байланысты "мәміле" терминін пайдаланудан бас тарту және оны "Келісім" терминімен ауыстыру туралы ұсыныспен келісу қиын, ол адамның кінәні мойындауына қатысты мәміленің әдепсіздігімен ғана негізделген. Күдікті (айыпталушы, сотталушы, сотталған адам) мен прокурор арасындағы ынтымақтастық туралы процестік келісім болған жағдайда жәбірленушінің келісімі талап етілмейді. "Келісім" терминін мәміле тәрізді әрекет ретінде "мәміле" терминінің орнына қолдану қылмыс құрбанының қалауына қарамастан құқықтық салдары болатын құқықтық қатынастардың мәнін көрсетеді.

Бұл жағдайда қылмыстық қудалау органдарының алдында тұрған міндеттерді шешуге — қоғамдық қауіпсіздіктің жоғары дәрежесі бар қылмыстарды ашуға, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуге және қылмыстық жауапкершілікке тартуға деген қоғамдық қызығушылығы бірінші орынға қойылады. Кінәні мойындау туралы сотқа дейінгі келісімнің белсенді өкінуден айырмашылығы - соңғы жағдайда сот үкім шығарған кезде жеңілдететін мән - жайлар ескерілмеуі мүмкін. Сотқа дейінгі келісім жасасу кезінде сотталушыға сот ісін жүргізу мерзімін қысқарту ұсынылады. ҚР ҚПК белгілі бір жалпы шарттарды сақтаған кезде кінәні мойындау туралы мәмілеге жол беріледі. Мұндай мәміле аса ауыр қылмыстарды қоспағанда, қылмыстың барлық санаттары бойынша мүмкін. Осы мәміленің құқықтық салдарының және осындай әрекеттердің қоғамдық қауіптілігінің сәйкессіздігімен түсіндіріледі. Мұндай жағдайда кінәні мойындауды сот қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай ретінде қарауы мүмкін. Сонымен бірге, бірінші сатыдағы сотта сотталушы алдын-ала тыңдауда мәлімделген кінәні мойындау туралы мәмілені жасасу туралы өтінішті сот қанағаттандырса, ал прокурор мен сотталушы арасында келісім жасалса, онда сот талқылауы қысқартылған тәртіппен (келісу іс жүргізуінде) жүргізіледі. ҚР ҚПК - нің 382, 624-баптарында сот процесі тек сотталушыдан жауап алумен, мәміленің мән-жайларын нақтылаумен, азаматтық талап қою бойынша төлемдердің мерзімі мен тәртібін және іс жүргізу шығындарын анықтаумен шектеледі. Жәбірленуші, азаматтық талапкер және азаматтық жауапкер сот отырысына шақырылмайды, бірақ қажет болған жағдайда олар онлайн режимінде қатыса алады.

Қорытындылай келе, процестік келісім жәбірленушіні және азаматтық талапкерді осы қылмыстық істе немесе азаматтық іс жүргізу тәртібінде азаматтық талап ұсыну құқығынан айырмайды. Тараптардың процестік келісім жасаудан бас тартуы оны қайта жасау туралы өтініш мәлімдеуге кедергі келтірмейді. 

Қылмыстық істер жөніндегі мамандырылған ауданаралық әскери сотының судьясы Т.П. Королевская