Әскери соттармен қаралған сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы баяндама

Соттың негізгі міндеті іс жүзіндегі мән-жайларды анықтау, іс-әрекетке құқықтық баға беру арқылы келіп түскен әрбір істі дұрыс және заңды қарау, қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болған кезде сотталушының жеке басын, қылмыс жасалғанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқын, қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ескере отырып, әділ жаза тағайындау болып табылады. Сонымен бірге, сот қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды шектеу және жою мақсатында қаралған істерді қоғамға жеткізу жолымен жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаудың алдын алумен де мүмкіндігінше айналысуға тиіс.

Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялады (Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 мамырдағы № 31-IV Заңы) және халықаралық құқық нормаларын негізге ала отырып, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және оған қарсы күреске бағытталған тиімді құқықтық шараларды әзірлеуге және қолдануға ниет білдірді.

Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс – қимылдың құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (бұдан әрі-ҚК), Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі (бұдан әрі – ҚІЖК), "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V Заңы (бұдан әрі-ҚРЗ), "Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 26 желтоқсандағы № 986 Жарлығы және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мен күрестің негізгі бағыттары мен нақты шараларын көздейтін басқа да нормативтік құқықтық актілер құрайды.

Қылмыстық кодекстің 3 – бабының 29-тармағына сәйкес сыбайлас жемқорлық қылмыстар - 189 бабының үшінші бөліктің (2-тармағында), 190 бабының үшінші бөліктің (2-тармағында), 218 бабының үшінші бөліктің (1-тармағында), 234 бабының үшінші бөліктің (1-тармағында), 249 бабының үшінші бөліктің (2-тармағында), 361,362 бабының үшінші бөліктің (3-тармағында), 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 450, 451 баптарының екінші бөлігінің 2 тармағында және 452 бабында көзделген әрекеттер.

Сыбайлас жемқорлық қылмыс субъектісінің мәртебесін айқындау кезінде, атап айтқанда: ол мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адам не оған теңестірілген адам, лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам болып табылатындығын.

Сондай-ақ, пара берушінің мүддесі үшін тиісті әрекеттерді орындауға өкілеттігі болмаса да, өзінің лауазымдық жағдайына байланысты басқа адамдардың осы әрекеттерді жасауы үшін шаралар қолдана алатын адамдар да осы қылмыстардың субъектілері ретінде танылуы мүмкін.

Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасауға қатысқан не жоғарыда аталған адамдарды параға сатып алу мақсатында оларға мүліктік игіліктер мен артықшылықтар берген не осыған ықпал еткен өзге де жеке тұлғалар сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін жауаптылықта болады.

Мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды алу деп қылмыс субъектісіне жататын адамның өзі үшін ғана емес, сондай-ақ ақысыз көрсетілетін, төлеуге жататын басқа да адамдар немесе ұйымдар үшін түрлі қызметтерді қабылдауы не жеңілдіктерді заңсыз пайдалануы, құрылыс, жөндеу жұмыстарын жүзеге асыруы, санаторийлік немесе туристік жолдамалар, жол жүру билеттерін, жеңілдікті шарттармен несиелер немесе кредиттер беру және т. б. түсіну қажет.

Парақорлық туралы істерді қарау кезінде орындалуы немесе орындалмауы үшін, адам пара берушінің мүддесі үшін пара алған іс-әрекеттер шеңбері анықталады. Бұл ретте, парақорлық үшін жауапкершілік адамның пара алған уақытына қарамастан – іс-әрекет немесе әрекетсіздік жасалғанға дейін немесе одан кейін, сондай-ақ параның алдын ала шартталғанына, пара берушінің мүддесі үшін қандай да бір іс-әрекеттің орындалғанына қарамастан туындайды.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-тарауында көзделген қылмыстарға қол сұғу объектісі тұтастай алғанда да, оның жекелеген буындарының да мемлекеттік аппарат пен жергілікті өзін-өзі басқару аппаратының қалыпты қызметі болып табылады. Кейбір сыбайлас жемқорлық қылмыстардың қосымша объектісі азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғам мен мемлекеттің заңды мүдделері болып табылады.

Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы бірқатар сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар әрекет ету жолымен жасалады, тек қызмет бабындағы әрекетсіздік сияқты қылмыстар әрекетсіздік жолымен жасалуы мүмкін.

Құндылықтарды, қызметтерді, мүлікке құқықтарды немесе жеңілдіктерді алу шарттары арнайы ескерілмеген, бірақ қылмысқа қатысушылар пара берушінің мүдделерін қанағаттандыру мақсатында пара берілетінін түсінген жағдайларда да кінәлілердің әрекеттері пара беру немесе алу деп танылады.

Адамның өз құзыретіне кіретін мәселелерді, оның ішінде болашақта болуы мүмкін мәселелерді қолайлы шешкені үшін, қызмет бабындағы қамқорлығы немесе салғырттығы үшін, қол астындағы адамдардан немесе өзінің қызметтік өкілеттігі қолданылатын өзге де адамдардан ақша қаражатын немесе өзге де құндылықтарды алуы пара алу ретінде бағалануға тиіс.

Қызмет бойынша жалпы қамқорлық бағынышты адамды негізсіз тағайындаудан, оның ішінде белгіленген тәртіпті бұза отырып, жоғары лауазымға тағайындаудан, оны көтермелеу төлемдеріне, марапаттауға және т. б. ұсынылатын адамдардың тізіміне енгізуден көрінеді.

Пара беруші жасаған құқықбұзушылық және т. б. анықталған жағдайда бақылаушы органның лауазымды адамының өз өкілеттігіне кіретін жауапкершілік шараларын қолданбауға келісімі қызмет бабындағы салғырттыққа жатады.

Пара нысанасы ақша, бағалы қағаздар, материалдық құндылықтар, мүлікке құқық, сондай-ақ мүліктік сипаттағы заңсыз қызмет көрсету, оның ішінде мүліктік міндеттемелерден босату болуы мүмкін.

Қорқытып алушылық адамның пара берушінің немесе ол өкілдік ететін адамдардың заңды мүдделеріне нұқсан келтіруі мүмкін іс-әрекеттер жасау қатерімен пара талап етуін не құқық қорғау мүдделері үшін зиянды салдардың алдын алу мақсатында ол пара беруге мәжбүр болатын жағдайларды қасақана жасауды білдіреді.

ҚК-нің 366-бабы үшінші бөлігінің 1) тармағы бойынша (қорқытып алу жолымен пара алу), егер пара берген адамда осы қатердің жүзеге асырылуынан нақты қауіптенуге негіз болса, кінәлінің іс-әрекеті оның аталған қатерді жүзеге асыру мүмкіндігінің бар-жоғына қарамастан саралануға жатады. Сондай-ақ, бопсалауды қылмыс субъектісінің келісімімен немесе нұсқауы бойынша пара алушы болып табылмайтын басқа адам жүзеге асырған жағдайда да пара алу ретінде сараланады.

Егер пара алуға осы қылмысты бірлесіп жасау туралы алдын ала уағдаласқан екі немесе одан да көп субъект қатысса, параны адамдар тобы алдын ала сөз байласып алған деп есептеу керек. Бұл ретте пара берушінің қылмысқа пара алудың бірнеше субъектісі қатысып отырғанын ұғынғанына және адамның (адамдардың) пара нысанасын өз қалауы бойынша пайдалануға немесе оған билік етуге нақты мүмкіндігі болғанына қарамастан, пара алған субъектілердің ең болмағанда біреуі пара алған кезден бастап, қылмыс аяқталған болып есептеледі.

Адамдар тобы алдын ала сөз байласу арқылы пара алған кезде оның мөлшері барлық қатысушылар алған құндылықтар мен көрсетілетін қызметтердің жалпы құнымен айқындалады, ал заңсыз сатып алынған затты мемлекет кірісіне өндіріп алу кезінде әрбір пара алушы алған ақша сомасын немесе мүліктік пайда мөлшерін негізге алған жөн.

Айдап салушылардың іс-әрекеттері, егер олар екі және одан да көп адамды пара алуға не беруге итермелесе, ҚК-нің 366-бабы үшінші бөлігінің 2) тармағы және 367-бабы үшінші бөлігінің 1) тармағы бойынша адамдар тобының алдын ала сөз байласу арқылы қылмыс жасауы ретінде сараланады, өйткені осы қылмыстардың объективті жағы адамдар тобының алдын ала сөз байласу арқылы пара бергені не алғаны үшін жауаптылықты көздейді.

Параның толық немесе ішінара алынғанына, орындалуы үшін пара берілген адамның іс-әрекетті (әрекетсіздікті) орындағанына немесе орындамағанына қарамастан, адам пара нысанасын қабылдаған кезден бастап пара аяқталған болып есептеледі. Параны қабылдау деп оны жеке өзінің иеленуіне алу, сондай-ақ келісілген шарттарда өзге тәсілмен беру (шотқа аудару, туысына беру, оны белгілі бір жерде отырғызу және т.б. жолымен) түсініледі. Бұл ретте пара алушының өзіне берілген құндылықтарды өз қалауы бойынша пайдалануға немесе билік етуге нақты мүмкіндік алғаны маңызды емес.

Жедел-іздестіру іс-шарасы не жасырын тергеу әрекеті шеңберінде қылмыстық қудалау органдарының бақылауымен пара алу да аяқталған қылмыс ретінде сараланады.

Адам ұсынылған параны алудан өз еркімен бас тартқан кезде ол ҚК-нің 26-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылыққа жатпайды, ал пара берушінің іс-әрекетін пара беруге оқталу ретінде саралау керек.

Егер пара беру іс-әрекеттері оны беруге немесе алуға тікелей бағытталған адамдардың еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша, яғни пара берудің не алудың объективті жағы басталған кезде жүргізілмесе, онда жасалған әрекетті пара беруге, не алуға әрекет ретінде саралау қажет.

Мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің немесе ұйымдардың басшылары өздеріне қызмет бойынша бағынысты адамдарға қажетті іс-әрекеттерге немесе әрекетсіздікке қол жеткізуді көрсетілген адамға пара беру арқылы ҚК – нің 3-бабының 16), 19), 26), 27) және 28) тармақтарында көзделген лауазымды адамына, шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның лауазымды адамына пара беруге итермелеуші ретінде, ал егер пара беру туралы ұсыныста жеке өзі үшін артықшылықтар мен пайда алу мақсаты көзделсе, пара беруші ретінде жауапты болады.

Пара үшін келісілген әрекеттерді орындау туралы басқа адамның мүддесі үшін келіскен және пара берген қызметкер пара беруге қатысушы ретінде жауап береді. Егер аталған адам тапсырманың сипатын біле отырып, тек пара берсе, оның әрекеттері парақорлыққа делдал ретінде сараланады.

Парақорлықтағы делдалдықты жәрдем беру нысанында пара беруге немесе алуға қатысудан ажырату қажет.

Пара алушы мен пара берушіге олардың арасында пара алу және беру немесе осы Келісімді іске асыру туралы келісімге қол жеткізуге ықпал еткен адамды ҚК-нің 368-бабының бірінші бөлігіне сәйкес делдал деп танылады. Делдал, әдетте, осы мақсатта пара берушімен де, пара алушымен де байланысқа түседі, оларды әрқайсысының қылмыс жасауға ниеті мен дайындығы және оны жасау шарттары туралы хабардар етеді.

Бұл ретте пара туралы келісімге қол жеткізуге ықпал ету пара алушы мен пара беруші арасында тиісті келіссөздер жүргізуде, олардың арасында кездесулер ұйымдастыруда, пара беру-алу туралы келісімнің шарттарын талқылауға қатысуда көрініс табуы мүмкін. Пара туралы келісімді іске асыруға ықпал ету пара берушінің және пара алушының пара нысанасын мақсаты бойынша тікелей беру туралы келісімді орындауына бағытталған іс-әрекеттер жасауымен сипатталады.

Көмекші, басқа серіктес сияқты, парақорлық субъектілерінің бірінің жағында әрекет етеді. ҚК-нің 28-бабының бесінші бөлігіне сәйкес кеңестерімен, нұсқауларымен, ақпарат берумен, пара беру-алу шарттарын жасаумен не оған кедергілерді жоюмен қылмыс жасауды жеңілдеткен адам, сол сияқты орындаушыларды, қылмыстық құқық бұзушылық жасау қаруларын немесе өзге де құралдарын, осы әрекеттің іздерін жасыруға күні бұрын уәде берген адам, сол арқылы пара беруші немесе пара алушы көздеген мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін адам көмектесуші деп танылады.

Тиісінше ҚК-нің 28-бабының үшінші, төртінші немесе бесінші бөліктерінде көрсетілген іс-әрекеттерді орындаған және сонымен бір мезгілде делдалдық функцияларды орындаған ұйымдастырушы, айдап салушы не көмектесуші пара беруге немесе алуға қатысқаны үшін жауаптылықта болады. Қатысушының іс - әрекетін саралау кезінде оның ниетінің бағытын ескеру, кімнің мүддесі үшін, кімнің жағында және кімнің бастамасы бойынша-пара берушінің немесе пара алушының әрекет еткенін анықтау қажет. Ұйымдастырушының, айдап салушының не көмектесушінің белгіленген іс-қимылына қарай ҚК-нің 28-бабына сілтеме жасала отырып, ҚК-нің 366 не 367-баптарының тиісті бөліктері бойынша саралануға жатады. Бұл жағдайда парақорлыққа делдалдық үшін жауапкершілікті көздейтін ҚК-нің 368-бабы бойынша қосымша біліктілік талап етпейді.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар қоғамның қоғамдық-әлеуметтік тұрақтылығына, мемлекет негіздеріне қауіп төндіретін күрделі проблема болып табылады.

Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2020 жылдың 12 айында гарнизондардың әскери соттары 88 адамға қатысты сыбайлас жемқорлық қылмыстар бойынша 36 қылмыстық істі қарады.

2019 жылдың 12 айында гарнизондардың әскери соттары 61 адамға қатысты сыбайлас жемқорлық қылмыстар бойынша 47 қылмыстық істі қарады.

Әскери қызметшілер көбінесе мынадай сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасағаны үшін сотталған: сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иемдену және ысырап ету, лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып жасаған алаяқтық; пара алу және беру; бастықтың билікті асыра пайдалануы және асыра пайдалануы.

1. Сот талқылауы барысында 2019 жылы танысының туысын жоғары әскери оқу орнына офицерлік лауазымға тағайындағаны үшін офицер 200 000 теңге сомасында айтарлықтай мөлшерде пара алғаны анықталды.

Бұл адам мемлекеттік органдарда жұмыс істеуге өмір бойына тыйым сала отырып, пара алғаны үшін (ҚК 366-бабы 2-бөлігі) 5 жылға бас бостандығынан айырылды.

Сот Қазақстан Президентінің атына офицерлік әскери атақтан және "Құрмет"орденінен айыру туралы ұсыныс енгізуді қаулы етті.

2. Іс бойынша, 2012-2016 жылдары өз пирстерін салу кезінде әскери-теңіз күштерінің әскери кемелері арқандау үшін жеке айлақтарды жалға алуға мәжбүр болды, бұл үшін мемлекет Мемлекеттік сатып алу конкурсын өткізуге ақша бөлінді.

Офицер байқауды өткізбей ЖШС-мен бір көзден шарт жасады. Теңіздің жағалау сызығынан жалға берілетін айлақтардың саны көп болғанымен, қызметтердің құны жоғары, сондай-ақ төмен болды, осылайша офицер негізсіз ЖШС артық көрді және мемлекетке 29 миллион теңгеден астам сомаға материалдық залал келтірді.

Көрсетілген іс-әрекеттері үшін офицер ҚК-нің 450-бабының 2-бөлігі бойынша ауыр зардаптарға әкеп соққан билікті асыра пайдаланғаны үшін сотталған.

3. Қаржы қызметінің офицері қызмет кезеңінде 16 миллион теңгеден астам сомадағы бюджет қаражатын кассадан заңсыз алу, сондай-ақ әскери қызметшілердің карточкалық шоттарына артық ақша қаражатын аудару жолымен ұрлық жасады.

Нәтижесінде офицер аса ірі мөлшерде сеніп тапсырылған мүлікті талан-таражға салғаны үшін ҚК-нің 189-бабының 4-бөлігі 2) тармағы бойынша бас бостандығынан айыруға сотталған.

4. Әскери қызметшіге басқа лауазымға ауысуына жәрдем көрсеткені үшін офицер 200 000 теңге көлемінде пара алды.

Нәтижесінде офицер ҚК-нің 366-бабы 2-бөлігі бойынша айтарлықтай мөлшерде пара алғаны үшін сотталды және оған мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда лауазымдарды атқаруға өмір бойына тыйым сала отырып, тиісті 6 000 000 теңге параның 30 еселенген сомасы түрінде жаза тағайындалды.

Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери сотының төрағасы М.К. Сатыбалдин

[xfvalue_img]