Сот төрелігіне қолжетімділік

Құқықтық мемлекеттің маңызды белгілерінің бірі Сот тәуелсіздігі болып табылады және ол жүзеге асыратын сот төрелігі.

Сот төрелігі – соттың мемлекеттік қызметі, құқық қорғау және сот төрелігі бағыттарының бірі. Ол сондай-ақ маңызды өкілеттіктер қатарына жатады, оның жүзеге асырылуы сот билігінің жұмыс істеуіне байланысты.  Құқық қорғау қызметі мен сот билігі өкілеттігінің құрамындағы орталық орын болып саналады.

Сот төрелігіне қол жеткізу проблемасымен тікелей конституциялық сот қорғауына кепілдік беру, адамның сотқа жүгінуінің мәні неде?

     Азаматтық кодекстің 8-бабының 1-тармағына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің қалауы бойынша өздерінің азаматтық құқықтарын, оның ішінде оларды қорғау құқығын да иелік етеді.

Адам құқықтарын сот арқылы қорғау проблемаларына ерекше көңіл бөлінеді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кез келген заңсыз бұзылуынан, оның ішінде мемлекеттік немесе муниципалды органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз шешімдерінен, әрекеттері мен әрекетсіздігінен қорғау үшін сотқа еркін жүгіну мүмкіндігі барлық бостандықтың маңызды шарты болып табылады. Соттың жеке қорғану деңгейі адамгершілік, толеранттылық және қоғамның өзін-өзі тану дәрежесін анықтайды.

Қорғаудың бұл тәсілімен азаматтар сотқа жүгінуді жиі таңдайды, бұл статистикалық мәліметтерден көрінеді.

Әр адамның сот әділдігіне қол жеткізу құқығы – бұл іргелі құқық, маңызды халықаралық стандарттардың бірі.

Сот төрелігіне қол жеткізу нақты сот қорғанысын алуға мүмкіндік беретін іс жүргізу-құқықтық тетікті бұлжытпай сақтаған жағдайда істі кәсіби қарауды көздейді. Сот төрелігінің қол жетімділік принципі кез келген мемлекеттің саясатында негіз қалаушы бола отырып, азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін сотқа кедергісіз жүгінуге заңды түрде бекітілген және нақты кепілдік берілген мүмкіндік болып табылады.

Сот төрелігінің қол жетімділігі жасанды жасалған кедергілерге жол бермеуді және азаматтардың сот төрелігіне қол жеткізуін шектейтін факторлар мен нормалардың болуын білдіреді.

Сот төрелігіне қол жеткізу қағидаты сот төрелігінің әртүрлі түрлеріне қатысты нақтыланып және дами отырып тікелей бекітіледі немесе түсіндіріледі. Мысалы, азаматтық-құқықтық сипаттағы даулар сот тәртібімен шешіледі. Сот әділдігіне қол жеткізуді қамтамасыз ету қағидатын іске асыру – сот жүйесін тиісті ұйымдастыру, соттың халыққа жақындауы, оңтайландыру сотқа жүгіну кезінде алынатын мемлекеттік баж мөлшері заңда белгіленген талаптарға сәйкес келетін кез келген талап арызды қабылдау және тағы да басқа жағдайлар болып табылады.

Қазақстан тәуелсіздігінің соңғы жылдары республиканың сот жүйесіне заманауи сот технологиялары енгізілуде.

Сот жұмысының тәжірибесіне интернет жетістіктерін енгізу, басқа да техникалық жаңалықтарды пайдалану, сот төрелігін іске асырудың сапасы мен жеделдігін жақсартады, оң имидж қалыптастырады, азаматтардың сот төрелігіне қол жеткізуін жеңілдетеді.

2010 жылғы 1 қаңтардан бастап республикада электрондық сот төрелігіне бірінші қадам жасалды. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі Жеке және заңды тұлғаларға Интернет арқылы сотқа талап арыз беруге рұқсат беретін нормамен толықтырылды.

Жыл сайын осы бағытта сот төрелігіне қолжетімділікті жақсарту үшін іс-шаралар жүргізілуде. 2014 жылдан бастап сот жүйесінде "Сот кабинеті"қызметі пайда болды. Аталған қызмет азаматтардың сот ақпаратына қол жетімділігін қамтамасыз етуге және ашықтыққа бағытталған. Іске қосылған ақпараттық сервистердің арқасында азаматтар үйден шықпай-ақ, интернетті пайдалана отырып, Сот құжаттарымен таныса алады. Сот кабинеті жүйесі арқылы барлық сот барысын электрондық форматта бақылауға болады. Қызметтің бұл түрі азаматтарға электрондық түрде талап арыз, сот отырысының хаттамасын ұсыну туралы өтініш, сот отырысының хаттамасына ескерту және өтініш беруге мүмкіндік береді.

Сот жүйесінде қазіргі заманғы технологияларды енгізу және қолдану сот ісін жүргізуді жеңілдетеді, бюрократиялық кедергілерді жояды, сот жүйесі қызметкерлерінің азаматтармен байланысын азайтады, бұл сыбайлас жемқорлыққа ұшыраудың төмендеуіне ықпал етеді. Әрине, мұндай форматтағы іс-шаралар әрбір азаматқа шектеусіз сот әділдігіне қол жеткізуді қамтамасыз ететін болады.

 Арман Жукенов

Нұр-Сұлтан қаласы

Сарыарқа аудандық сотының төрағасы