«100 нақты қадам». Сот жүйесі –ашық және қолжетімді болуы тиіс

Елбасының 100-нақты» қадам бағдарламасы – еліміздің жарқын болашағының кепілі. Жолдауда барлық салаға халықаралық тәжірбиені енгізудің жобасы нақты көрсетілген.     

Ұлт жоспары - 100 нақты қадам бағдарламасына ұласқан сот жүйесін одан әрі жетілдіру бойынша алға қойған міндеттерін жүзеге асыру еліміздің сот төрелігін әлемдік биік деңгейде атқаруға қабілетті, біліктілігі жоғары судьяларды дайындау және іріктеу ісіне серпін береді. Бұл ел дамуының қазіргі тарихи кезеңіндегі сот төрелігін сапалы атқарудағы сот жүйесіндегі басым бағыттарының бірі болып табылады.

Еліміздің сот жүйесі Тәуелсіздік жылдарынан бері терең реформаларды басынан өткеріп келгені белгілі. Бүгінгі таңда елімізде сот жүйесінің өзіндік заңдық базасы қалыптасты. Әділ сот жүйесінің жұмысы әлемдік стандарттарға сәйкестендіріп, соттың тәуелсіздігін кепілдендіретін құқықтық тетіктер енгізілуде. Ендігі күні Елбасының бастамасы аясында сот жүйесі одан әрі реформаланып, тәуелсіз сот қалыптасады, әділ сот үдерістеріне халықтың қолжетімділігі арта түседі. Айта кетерлігі, биылғы жылдың өзінде осы бағыттар бірқатар ауқымды жұмыстар атқарылуда. Мәселен, жыл басынан бері сот органдарының автоматтық жүйесі жұмыс жасай бастаған. Ақпараттық технологиялар да сот өндірісіне енгізілуде, ол бұл сот жүйесінің ашықтығын қамтып, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға септігін тигізбек деген сөз.

Сонымен қатар, тағы бір басты мәселе - кәсіби сот жүйесін дамыту. «Азаматтардың сот жүйесіне сенімділігін арттыру көп жағдайда судьялардың кәсібилік деңгейіне байланысты болып табылады. Сондықтан да, Елбасы судьяларға қатысты қойылатын біліктілік талаптарын күшейтіп, судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетігін қатайтуды  жүктеген болатын. Судьяларға кандидаттар үшін жас шектеулері 30 жасқа дейін ұлғайтылады, соның ішінде кандидаттың сот процесстеріне қатысуы бойынша 5 жылдық жұмыс өтілі міндетті түрде болуы талап етілмек. Сонымен қатар, кандидаттардың кәсіби дағдылары мен біліктілігін тексеру үшін ситуациялық тест жүйесі енгізіледі. Соттарда жаңа келген жұмыс өтілі үш жылға дейінгі жас судьяларға көмекшілер институты енгізіледі, олар сот талқылауларына істерді дайындаумен, сот актілерінің жобаларын әзірлеумен айналысатын болады. Бұдан бөлек, ендігіде Әділсот институты Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жанында қызмет ететін болады. Аталған институт тұрақты түрде судьялардың біліктілік талаптарын арттыруды қамтамасыз етеді. Судьялар бойынша қолданыстағы тәлімгерлік жүйесі жетілдіріледі, кепілгерлік институты енгізіледі.

Сот жүйесінің сатылап электрондық іс жүргізу тәсілі «Төрелік» жүйесіне көшіп жатқанын сот жұмысының ашықтығын, халыққа қолжетімділігін жетілдіру мақсатында бүгінгі күні ғаламтормен «Сот кабинеті» сервис қызметі арқылы үйде отырып–ақ сотқа тапсыратын құжаттарды жөнелтуге мүмкіндік бар екенін, түрлі себептермен сотқа жүгінулерін (арыздарын, талап-арыздарын, т.б) талаптарын электрондық тәсілмен жолдауға мүмкіндігі жоқ азаматтарға аудандағы халыққа қызмет көрсету орталығынан құжаттарды электрондық тәсілмен жолдау бойынша көрсетілетінін, сонымен қатар, сот істері бойынша сот отырысының хаттамалары дыбыс–бейнежазбалары арқылы жазылады.

Елбасы осы мақсатта үкі­мет­ке тыныс-тіршілігіміздің барлық дерлік саласын қамтуды мұрат еткен 16 келелі тапсырма жүктеді. Оның ішінде әлеуметтік салаға аса көңіл бөлін­ген. Бұл қамқорлық, халықтың мемлекет қолдауын қажет ететін бөлігін аса үлкен қуанышқа бөледі. Аталмыш тарихи құжатты өміршең ету бұған дейін жария етілген бес институттық жобаны іске асыруға бағытталған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарымен астасып жатыр. Бұл ретте биліктің белді бір тетігі – сот билігін жаңа деңгейге көтеру, яғни, реформалау екендігі даусыз. Осы тұрғыда Елбасы реформаларды әрі қарай тереңдете түсу үшін заң үстемділігін қамтамасыз ету – ма­ңызды міндеттердің бірі екендігін атап өткен-ді. Бұл бес институттық реформаның бірі ретінде қарастырылып, «100 нақты қадам» бағдарламасының құрамдас бөлігі болып отыр.

Астана қаласы Есіл ауданының №2 аудандық сотында атал­­­мыш тақырып аясында семинарлар, дөңгелек үстелдер өткізіліп, ха­лық­­­пен пікір алмасу үшін түрлі шаралар ұйымдастырылып, белсенді іс-қимыл жасалып жатыр.

Осыған байланысты, аза­­маттардың әділ сотқа қол­жетілімдігін қамтамасыз ету мақсатында, бес сатылы сот жүйесінен үш деңгейлі (бас­тапқы, апелляциялық, кассациялық) жүйеге өту көзделген. Бұл өз кезегінде азаматтардың бір соттан екін­шісіне сабылмай, уақытын үнемдеуіне, тез арада әділ сот шешіміне қол жеткізуіне жол ашады. Судья қызметіне тағайындауға үміткер­лердің кәсіби деңгейіне талап күшейтілмек, ол үшін сот жүйесінде бес жылдан кем емес жұмыс тәжірибесі болуы тиіс. Сол сияқты Елбасының бағдарламасына сәйкес, Жоғарғы Сот жанынан азаматтардың Эти­калық кодекске сүйеніп, судьялардың қызметіне шағым жасайтын Сот қазылары институты құрылмақ. Бұл да өз кезегінде судьялардың сот төрелігін әділ шығаруына септігін тигізеді. Заңнан бұлтаруға, тамыр-таныстыққа жол бермеуіне әсер етеді.

«Қазақстан-2050» Стратегиялық бағ­дарламасы негізінде Қазақстанда демократияландыру мен азаматтық қоғам қа­лыптастыру, республикада қоғамдық бақы­лау жүйесінің даму деңгейімен айқын­далады. Оны жүзеге асыру жолында «Ақпараттардың қолжетімділігі туралы» заңның дайындалуы мен қабылдануы бағытталған. Бұл құжат барлық деңгейдегі атқарушы билік қызметінің ашықтығын, жариялылығын қамтамасыз етіп, сыбайлас жемқорлық пен бюрократтықты жоюға арналған. Бұл мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін «Қоғамдық бақылау туралы» заң қабылдануы керек. Онда қолданыстағы қоғамдық бақылаудың ережелері мен тәртіптері кеңейтіледі және көпшілік мемлекеттік органдардың мәжілістеріне қатысу; эксперттік кеңес­терді өткізу; қоғамдық зерттеулерді өткізу; қоғамдық мониторинг жүргізу; қоғамдық тексеру жүргізу; тәуелсіз зерттеу жүргізу және т.б сияқты қызметтермен толықтырылады. Мұның өзін түптеп келгенде, біздің қоғамның таза демократиялық жолды таңдағандығы деп түсінген жөн.

Қорыта келсек, жоғарыда сөз болған сот жүйесін жа­ңа деңгейге көтеру жо­лындағы игі бастамалардың барлығы да қарапайым адамдар мен азаматтардың әділ сот шешімдеріне әлемдік стандарттарға сай қол жет­кізуін қамтамасыз етуге ба­ғытталған. Біз сот жүйесін рефор­малау ар­қылы, дүниедегі 30 озық елдің қатарына енудегі басты мәселелердің бірі болып табылады.         

Елбасымыз ұсынған бес инсти­тут­тық реформа – әлем шыңына шығарар стратегиялық жоспар. Мұны барша қазақстандықтар ұлы халықтық реформа ретінде елімізді, жоғарыда айтқанымдай, тек әлемдік ұлы шындарға шығаратын жол екенін түсініп, ерекше жылы қабылдады. Ендеше, мұны жақсы білетін халқымыз аталған «100 нақты қадамды» орындау да айрықша міндет екенін түсінуі қажет. Себебі, бұл біздің өзімізді, біздің елімізді, біздің халқымызды биікке шығаратын жол. Демек, мұндай барлық бағыт-бағдары көрсетілген, болашағы безбенделген, нәтижесі айқындалған берекелі істің игілігінен ешкім де бас тартуы тиіс емес. Бұл жолда бәріміз жұмыла жұмыс істеуіміз қажет. Ол үшін әр қазақстандық өзі атқаратын қызметін талапқа сай, елдің қамын ойлап, Елбасы тапсырмаларын басшылыққа ала отырып жұмыстарды жетілдіруіміз қажет деп ойлаймын.

Астана қаласы Есіл ауданының №2 аудандық сотының

бас маман-сот отырсынын хатшысы Серік Е.