Алқабилер сотының артықшылығы

Қазақ халқы ежелден «Турасын айтсаң туғаныңа жақпайсың», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деп әділдіктің ақ туын әрқашан биік ұстауды мұрат етіп келеді. Әрине, қазір Төле, Қазыбек пен Әйтеке билердің дәуіріндегідей бір сөзбен үлкенді-кішілі дауды шеше алмаймыз. Дегенмен, өркениет қанат жайған сайын ай санап емес, күн санап құбылатын осы замана ағымы қай салада болмасын жаңашылдықты талап етіп отырғаны шындық. Сондықтан, сот жуйесі, әділ Сот билігінің де езгеріссіз сіресіп қалмасы анық.

Сот әділдігін жүргізу барысында биікк бір адамның қолында ғана емес, ол халықтың қолында болуының негізі болып, сот төрелігін жүзеге асырудағы азаматтың қоғам тарапынан бақылау журізудің бірден-бір тәсілі алқабилер институтының енгізілуі. Қазақстан Республикасында алқабилер институты әлемдік тәжірибеге сүйеніп, алкабилер катысуымен журпзшетш сот кызметшщ непз1 пай да болды. Қаазақстан Республикасы Конституциясыныц 75-бабына сэйкес, зацда козделген жагдайларда кылмыстык сот юш журпзу алк;абилердщ катысуымен жузеге асырылады. Демек, кылмыстык жауапка тартылып, күдікті деп танылған республиканың кез келген азаматы озше байланысты кылмыстык істі алкабилер сотымен каратуга құқылы. Алқабилер соты дегеніміз - колданыстагы заңдарды басшылыққа алып кылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның ішкі сеніміне, ар-ожданына сүйене отырып, шешім шығарағын халық соты. Заман ағымына карай жаңғырып, жетілдігілгені болмаса Алқабилер соты қазақ қоғамына жат емес. Сезімізге макаланың басында тиек еткен Төле, Казыбек және Әйтеке билердің заманындагы «қазылар билігі» дәлел бола алады.

Алкабилер сотынының басты артықшылығы және оның қоғам салтына сынаптай себебі - ашық тұрпатты соттың дамуында десек кателеспейміз. Оның усіне демократиялык урдістің әлемдік тәжірибеде баса назар аударылатыны да белгілі. Азаматтардың алқабилер сотына жүгінуі конституциялық норма саналады. Осы себепті өз алкабилердің қатысуымен қаратуға өтініш берген азаматтар саны көбеюде. Сондықтан алқабилердің қатысуымен қаралатын істер санын кебейту, халык өкілдері қатысатын іс түрлерін кеңейтуді ескере отырып, Мемлекет басшысы Н.Назарбаев «Ұлт жоспары - бес институционалдық реформаны жузеге асыру жөнінде 100 нақты қадам» алқабилер қатысатындардың санын көбейтуді тапсырды. Аталмыш стратегиялык құжаттың 21-кадамында «Алқабилер соты қолданылатын салаларды кеңейту. Заңды түрде алқабилер соты міндетті түрде қатыстырылатын қылмыстардың категорияларын анықтау қажет» деп анық айтылған.

Алқабилер сотының қолданысының қылмыстық іс жүргізудің жалпы жағдайлары мен негізгі принциптерін сақтай отырып, мынадай мүмкіндіктерге жол ашты:

• тараптардың өз мүдделерін қорғауына себепкер болып, олардың алқабилер соты мен кәсіби судьялар алдында өз көзқарастарын ашық білдіруге мумюндж бере отырып, сот юш журпзуде Ж1бершетш кателштердщ жойылып, ютщ 9Д1Л шеппм табуына ыкпал етед1;
• алкабилер мен процеске катысушылардыц араласуымен юке катысты кез келген дзйектер зерттелш, сот залындагы зерттеу нысаны болтан деректер непзшде корытынды жасалады;
• алкабилердщ сот отырысына катысуы тараптардьщ кукыктарын коргай отырып, карама-карсы тараптарга колайлы болар шеппмнщ шыгуына, юке катыстылардыц даулы эрекеттершщ оцтайлы шеипм табуына эсер етедц
• ал кабил ердщ катысуы кылмыстык ю журпзу нысаныныц катан, сакталуына жагдай жасайды, ягни алкабилер курамындагы кэс1би судья емес мушелер жауапкердщ кшэл1 не кшаш емест1пн ютщ барлык мазмунын карау нэтижесшде байыптай отырып, шеипм шыгару жуйесш кылмыстык 1С журпзу зацнамасымен сэйкес реттейд1, ал кэс1би судьялар алкабилер сотына дешн ютщ мэн-жайымен таныс болгандыктан, олардьщ каралатын мэселе тещрепнде ез шк1рлер1 калыптасып кояды;
• алкабилердщ катысуымен сот терел1пн журпзу аркылы хальщтыц сот жуйес1мен танысуына мумюндж туады.

Осылайша, алкабилер сотыныц сот жуйесшдеп колданысыньщ кецекн улттык кылмыстык 1С жургтзу курылымыныц гуманистж тургыда езгеруше, демократиялануына, сондай-ак зац жуйесшщ ныгаюы мен бэсекеге кабшегп болуына эсер етедь Елбасымыздыц «100 накты кадам» багдарламасында бул салага басымдык беру1 де тепн емес. Бупнде алкабилер сотыныц колданысын арттыру мэселес! кещнен талкыланып жатыр. Аса ауыр кылмыс турше жататын барлык ю тур1, мемлекеттщ конституциялык непздерше нуксан келт1ретш кукык бузушылык санаттары алкабилер сотыньщ назарына усынылып отыр.

Қазіргі кезде алкабилер соты институтына азаматтарды тацдаудыц оцтайлы жолдары карастырылып келед1. Бгр соттан ек1нш1 сотка отш1ш бойынша ютщ бер1лу1 кажет болатын жагдайлар да зацды турде аныкталмак. Алкабилер сотыньщ юш пайдалануда кездесетш, эл1 кунге б1р1здш1кке туспеген киындыктардьщ кепт1п жасырын емес. Эаресе, алкабилер сотыньщ курылымындагы киындыктар жайын ерекше атап ОТК1М13 келедь Мундай жагдайларда тацдалган 150-200 азаматтан сотка 40 шактысы гана келедь Алкабилер соты курамында істі болган азаматтардьщ да тізімнен коршген сэттер1 кездес1п жатады. Мундай мэселелер алкабилер соты институтына кандидаттардын, тізімін жасауда жерпл1кт1 баскару органдарыньщ салгырттыкпен карап, жауапкершілікті шетке ысырып кою салдарынан туындап жүргені даусыз. Сондыктан да бүгінгі таңда алкабилер сотының өкілеттілігін кеңейту мен ұйымдастыру тұрғысынан пайда болатын кейбір мэселелердің шешшу жайы өте өзекті болып келедь Себебі, алкабилердің сот отырыстарына катысуы - бул адамньщ конституциялык кукыктарыныц сакталуыньщ кепілі болып табылады. Сонымен катар, бул жемкорлыкпен курестеп тиімді тзсш, эрі біздің елдегі кукыктык жуйенің жалпы еуропальщ стандарттарга сай екеншщ айкын корсеткіші.