Сот саласындағы өзгерістер

"Заңға сүйенген қоғам - мықты қоғам", "Билік жүйесі жаңарып тұрмаса - қоғам сүрінуге де бар" деген екен ХVII ғасырдың соңында ХIX ғасырдың басында өмір сүрген атақты қазақтың би-шешені Байдалы Бекешұлы. Бұл бабамыздың сөздері қазіргі еліміздің сот жүйесінде болып жатырған реформалардың бағыт-бағдарын, мақсаттарын сипаттағандай.

Еліміз тәуелсіздік жариялағаннан бастап жас мемлекеттің жаңа қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және халықаралық мәртебесіне сай түбегейлі құқықтық реформалар өткізу қажеттілігі туындады.

Қазақстан Республикасының Конституциясында республикамызды демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру мақсаты бекітілген. Ол мақсат мықты, тәуелсіз сот билігін қалыптастырумен тікелей байланысты.

Осы мақсаттар бірітіндеп жүзеге асырылып келе жатырғанына баршамыз куәміз. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат Тұжырымдамасында атап өтілгендей, Қазақстанның тәуелсіздігі жылдары ішінде демократиялық және құқықтық мемлекеттің сұранысына сай келетін құқық қорғау жүйесі қалыптасып, тиімді жұмыс істеп келеді. Қазақстанның сот жүйесі тұтас алғанда азаматтардың құқықтары мен бостандығын, ұйымдар мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерінің сотта тиімді қорғалуын қамтамасыз етудің қажеттіліктеріне сай келеді.

Сот жүйесінің дамуының маңызды тұстатырының бірі болып "Ұлт жоспары - 100 нақты қадам" бағдарламасы мен Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын жүзеге асыру болып табылады.

Бүгінгі күні құқықтық-сот саласындағы реформалардың ең маңызды нәтижелерінің бірі ретінде мамандандырылған соттардың құрылуын айтуға болады. Еліміздің барлық аумақтарында ауданаралық қылмыстық, әкімшілік, экономикалық істер және жасы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар құрылды, алқабилер сот институты енгізілді, бірқатар тергеп-тексеру әрекеттерін санкциялау тек сотпен ғана жүзеге асырылады, медиация институты енгізілді.

Аталған реформалар аясында Астана қаласының мамандандырылған ауданаралық соты да құрылған болатын. Тәжірибе көрсеткендей, бұндай мамандандырылған соттың құрылуы өз өміршеңдігін дәлелдеді. Бұл соттардың құрылуы сот жүйесін күшейтуге өз септігін тигізді. Себебі, мамандандырылған соттарды құру жалпы юрисдикциядағы соттардың жүктемесін азайтып, аса ауыр қылмыстар санатындағы істер бойынша кәсіби білікті сот төрелігін қамтамамасыз етуге мүмкіндік берді.

Тағы бір сот жүйесіндегі тың өзгерістердің бірі - алқабилер институтын енгізу екені сөзсіз. Қазақстан Республикасында алқабилер сотының пайда болуы тәуелсіздік алған кезеңнен бастап әлемдік талаптарға сай, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын толық қамтамасыз етуге бағытталған нақты қадамдардың нәтижесі.

Еліміз құқықтық мемлекет құру басты мақсаттарының бірі деп жариялаған соң, құқықтық мемлекеттің басты қағидаттарының бірі - сот төрелігінің әділдік, заңдылық және қолжетімділік қағидаттары негізінде жүзеге асырылуы болып табылады. Сондықтан, халықтың сот төрелігін жүзеге асыруға қатысуы - демократиялық үрдістерге сай болуға бағытталған ұмтылыс деп бағалап, қоғамның демократиялық дамуының бірден-бір көрсеткіштері ретінде қарастыруға толық негіз бар.

Жалпы әлемдік кеңестіктегі алқабилер сотының пайда болу, даму және қалыптасу тарихын, өзіміздің тарихамызда орын алған билер соты институтының ұқсас тұстарын зерделей келе, шетелдік мемлекеттердің тәжірибесін зерттеп, Қазақстан Республикасы алқабилер сотының континеталды жүйесін таңдап, қолданысқа енгізілді. Аралас құрамда демократиялық жүйе құрылды, алқабилер соты сот төрелегін атқарудың тиімді құралына айналды.

Бастапқыда алқабилер соты облыстық және оларға теңестірілген соттардың құрамында болды. Кейін заңнаманы жетілдіру және сот жүйесін реформалау барысында алқабилер соты қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың құрамына берілді.

Алқабилер сотымен атқаралыған жұмыстар тәжірибесі бұл институт өз міндеттерін жүзеге асырып жатырғанын көрсетеді. Ол тараптардың теңдігі, ізгілік, ашықтық, сот төрелігінің қол жетімділігі қағидаттарының толық жүзеге асырылуына ықпал етті. Яғни, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тиімдірек қорғауға мүмкіндік туғызды. Азаматтардың сот төрелігінің атқарылуына тікелей қатысуы қоғамдағы құқықтық мәдениетті пен құқықтық сананың қалыптасуына өз ықпалын тиігізіп келеді.

Құқықтық жүйедегі реформалардың маңыздыларының бірі - сот жүйесін азаматтарға қолжетімділігін қамтамасыз ету мен оңтайландыруға бағытталған ауқымды шараларды атап өтпеске болмайды.

Соттарда қаралған істердің нитежелері жөнінде, сотқа түскен шағымдар мен өтінімдердің қаралуы қорытындысы жөнінде, жалпы республикамыздағы соттардың атқарып жатырған жұмысы жөнінде жедел және сапалы ақпарат алу үшін азаматтардың қажеттілігін ескеріп, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жаңа электрондық іс жүргізу жүйесін жасақтап, қолданысқа енгізді.

Қазіргі кезде сот жүйесіне сенімділікті арттыру, іс жүргізудің оңтайландыру, оның қолжетімділілігін, жеделдігін арттыру және сот жүйесінің қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында соттардың іс жүргізуінде инновациялық ақпараттар технологиялар кеңінен қолданылуда. Сот жүйесінің ғаламтор-ресурстарының модернизациялау арқылы сот процессіне қатысушыларға электрондық пошта арқылы және SMS-хабарламалар жолдау, "Сот құжаттарымен танысу", "Сот кабинеті", "Сотқа шақыру қағазы" сервистері енгізілді және сот органдарының арнайы байланыс орталықтары (Call-центр) ашылды. Барлық жергілікті соттар "Мемлекеттік органдардың бірыңғай электронды іс құжат айналымы" жүйесіне қосылды.

Сотқа шақырылатын тұлғаларды жедел хабар еду мақсатында, оларға электрондық хабарлама жолдау жүйесі іске қосылды. Бұл өз кезегінде іске қатысушылардың сот отырысына келуін қамтамасыз етілуі көрсеткішін арттырып, пошталық жөнелтілімдерге кететін қаржылық шығындар елеулі түрде азайтуға мүмкіндік туғызды.

Қылмыстық-атқару жүйесі органдарымен бірлесе отырып, бейне-конференс-байланысы қолданысқа енгізіліп, сотталушыларды сот мәжілісі залдарына айдауылдауылмен жеткізусіз-ақ сот істерін қарауға мүмкіндік туды.

Азаматтар үшін соттардың ресми сайттарында "Қаралып жатқан істер тізімі" және тағы басқа модельдер іске қосылды. Олар арқылы тағайылған істердің тізімімен, сот құжаттарымен танысуға мүмкіндік туындады. Сонымен қатар, Жоғарғы Сот Төрағасының жеке парақшасы, облыстық және оларға теңестірілген соттар төрағаларының блогтары ашылып, азаматтар өз ұсыныстары мен шағымдарымен сот басшылығына тікелей жүгінуге мүмкіндік алды. Сот құжаттарына жедел қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін "Сот құжаттарымен танысу" сервисі енгізілді, онда іске қатысушы өзінің қатысып жатырған ісі бойынша барлық процессуалдық құжаттармен таныса алады.

Бұған қоса, сот мәжілісі залдары дыбыс-бейне жазба құрылғыларымен қамтамасыз етіліп, сот процестерін дыбыс-бейне жазу арқылы сот отырыстарының ашықтығы қамтамасыз етілді.

Техниканың қарыштап дамыған заманында ақпараттық технологияларды қолдану сот жүйесінің алдына қойған мақсаттарын жүзеге асыру үшін зор септігін тигізуде.

Бұның бәрі еліміздің сот жүйесін жетілдіріп, одан әрі дамытуға бағытталған шаралардың бір сыпырасы ғана. Осындай жүйелі жұмыс арқасында Қазақстан Республикасының сот жүйесі басқа мемлекеттердің сот жүйелерімен, жалпы халықаралық құқықпен өзара тиімді қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігіне қол жеткізді. Сөйтіп еліміз неғұрлым әділ және ашық сот төрелігін қамтамасыз етуге нақты қадамдар жасап келеді.

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі

мамандандырылған  ауданаралық сотының төрағасы                                           

Ә.Ш.Шайхисламов