Медиацияны даму мәселелері.

Медиация - бұл дауларды шешудің баламалы нысаны. Медиацияны жүргізу барысында жанжалдың тараптары медиатордың тәжірибесі, білімі мен машықтары негізінде өзара тиімді шешім қабылдайды. Даудың шешімі диссиденттердің өз еріктеріне байланысты.

Медиация бұрыннан бар, себебі жанжалдар бар. Тарихшылар медиацияны халықаралық, ұлтаралық және басқа да дауларды шешу үшін бұрыннан бері қолданғанын біледі. Ол түрлі жолдармен шақырылды: «медиация», «өтініш», «жақсы кеңселерді ұсыну». Дауларды шешудің мұндай әдістері келіссөздер басталғанға дейін жетіп, табысқа жету үшін дау тудыратын тараптар туындаған дау бойынша бір-бірінің көзқарасын түсінуге және қабылдауға мәжбүр болды. Көптеген ғасырлар бұрын адамдар нормаларды немесе иерархиялық тәртіпті қолданудан гөрі, өзара тиімді шешімдердің арасындағы елеулі айырмашылықты шешуге оңай шешім қабылдады.

2011 жылғы 5 тамызда «Медиация туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, ол медиаторға қарама-қайшы тараптарды қарау арқылы дауларды шешудің балама әдісін белгілейді.

Медиация рәсімі - тараптардың даудың тараптарының мүдделерін көрсететін өзара тиімді шешімге қол жеткізуге ерікті келісімі негізінде медиатор тарапынан туындайтын дауларды шешу тәсілдері. Медиация сотқа дейінгі, сотқа дейінгі және соттық болуы мүмкін. Қосымша сот медиациясы тараптар арасында дауды шешу кезінде қиындық тудыратын дау туындаған жағдайда жүргізіледі және тараптар сотқа бармайды.

Сотқа дейінгі тәртіпте - егер заңда немесе дау тараптарының арасында жасалған келісімде медиация рәсімін қолдану арқылы айырмашылықтарды шешу қажеттілігі туралы медиаторлық ескертулер болса.

Сот ісін жүргізу барысында - соттың кез келген сатысында процесті үзуге және медиация рәсіміне қатысуға құқығы бар. Сот тараптарға медиацияны медиацияны тоқтату туралы өтініш беру құқығын түсіндіруге, сондай-ақ тараптар медиацияны тоқтату басталғанға дейін медиация туралы шарт жасасқан жағдайда, іс жүргізуді тоқтата тұруға міндетті.

Медиатордың құқықтық мәртебесі медиаторға, оның құқықтары мен міндеттеріне қойылатын талаптарды белгілейтін «Медиация туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен айқындалады. Кәсіби медиатор 25 жасқа толған, жоғары білімі бар, медиаторларды дайындауға арналған бағдарлама бойынша оқудан өтуді растайтын куәлікке ие тұлға болуы мүмкін.

«Медиация туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1 бабының 1тармағына енгізілген өзгерістерге сәйкес, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, жеке және (немесе) заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын, сондай-ақ онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар туралы, қылмыстық теріс қылықтар туралы істер бойынша қылмыстық сот ісін жүргізу барысында қаралатын даулар (жанжалдар) және атқарушылық іс жүргізуді орындау кезінде туындайтын қатынастар медиацияның қолданылу саласы болып табылады.
      Егер тараптар орындау өндірісін бітіммен немесе медиациялық келісіммен аяқтаса, сот орындаушысының орындау өндірісін қысқартатыны Қазақстан Республикасының «Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы»заңының 47 бабында бекітілген.

Жоғарыда көрсетілген өзгерістер 2014 жылғы 30 қарашадан бастап заңды күшіне енген қолданыстағы заңнамаларға, атап айтқанда АІЖК-не кіргізілген өзгерістерде көрініс тапты.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Процестік кодексі татуласу келісіміне қатысты мәселені реттейтін жаңа тараумен толықтырылды.

Қолданыстағы заңның 173-2, 173-4 баптарына сәйкес, татуласу келісімі іс жүргізудің кез-келген сатысында, яғни сот актісін орындау барысында да жүзеге асырылады. Бұл жағдайда егер тараптар татуласу келісіміне келген болса, ол сот актісін орындау орын алған жердегі немесе сот актісін қабылдаған соттың бекітуіне ұсынылады.

Мұндай келісімнің ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, татуласу келісімі жазбаша нысанда, соттың бекітуімен, тараптардың мүддесін көздей отырып жасалады және онда сот актісінің орындалуға жатпайтыны көрсетілуі тиіс. Алайда егер татуласу келісімі онда көрсетілген жағдайларда ерікті түрде орындалмаса, татуласу келісімі тарабының өтінішімен орындау парағы шығарылып, еріксіз орындауға жолданады.

Медиациялық келісім мен татуласу келісіміне ортақ белгілер – жазба түрде жасақталуы, соттың бекітуіне ұсынылуы, атқару өндірісі барысында да жасауға жол берілетіні, сотпен бекітілетіні, орындау өндірісі қысқартылатыны, сот орындаушының қаулысына /әрекетіне/ шағымдануға жол берілетіні. Тараптар келісіміне қол жеткізілген жағдайда сот орындаушысы орындау өндірісінің қысқартылатыны туралы бір тәулік мерзімде қаулы шығарады.

Айта кетерлігі, қоғамда қызу талқыланған азаматтық іс жүргізу кодексінің жобасында айтылып отырған мәселелер жетілдіріліп, татуласу келісімі, медиативтік келісім, партисипативтік тәсіл түрінде көрініс тапты.

Г.Башенова

Астана қ. Есіл аудандық сотының судьясы