Қазақстандағы сот актілерінің орындалуы: атқарушылық өндірістегі проблемалар мен оларды шешу жолдары

Сот актілерінің орындалуы – бұл әділеттілікті қалпына келтірудегі соңғы әрі маңызды кезең. Азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын нақты қорғау осы сатыда жүзеге асады. Қазақстанда сот актілерін орындау міндеті атқарушылық өндіріс органдарына, яғни мемлекеттік және жеке сот орындаушыларына жүктелген. Дегенмен, елдегі атқарушылық жүйе бірқатар жүйелі мәселелерге тап болуда.

Сот актілерін орындаудың құқықтық негізі

Сот актілерін орындау мынадай негізгі нормативтік құқықтық актілермен реттеледі:

• Қазақстан Республикасының Конституциясы (75, 76-баптар)
• Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі
• «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
• Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс
• Қылмыстық кодекс (сот актілерін орындамау бөлігінде)

Сот орындаушысы сот актісін орындау үшін тиісті шараларды қабылдауға міндетті: борышкердің мүлкіне тыйым салу, қарызды мәжбүрлеп өндіру, елден шығуға шектеу қою және өзге де заңмен көзделген әрекеттерді жүзеге асыру.

Сот актілерін орындаудағы негізгі бұзушылықтар мен мәселелер

1. Орындау мерзімдерінің созылуы

Заңмен белгіленген мерзімдерге қарамастан, кей істер бірнеше айға немесе жылдарға созылады.

Мысал: алимент өндіру істері – борышкерлер табыстарын жасырып, мүлкін тығып қояды, ал сот орындаушылардың жүктемесі бұл істі жылдам шешуге мүмкіндік бермейді.

2. Сот орындаушыларының әрекетсіздігі немесе немқұрайдылығы

Кей жағдайда сот орындаушылары нақты шаралар қолданбай, тек формалды сұраныстармен шектеледі.

Мысал: жеке кәсіпкерден қарыз өндіру ісі бойынша ол өз кәсібін жалғастырып жатыр, бірақ сот орындаушысы оның мүлкіне немесе шоттарына тыйым салмайды.

3. Сыбайлас жемқорлық тәуекелдері

Борышкер сот орындаушысымен келісіп, істі әдейі создырып немесе мүлде орындатпау жағдайлары кездеседі.

Мысал: аймақтардың бірінде сот орындаушы бірнеше істі әдейі баяулатқан үшін қызметінен босатылған.

4. Борышкерлерге нақты ықпал ету тетіктерінің әлсіздігі

Елден шығуға тыйым салу, жүргізуші куәлігін уақытша тоқтату сияқты шаралар сирек немесе кеш қабылданады.

Мысал: азамат 10 миллион теңгеден астам қарызы бола тұра шетелге шығып кеткен – шектеу бірнеше айдан кейін ғана қойылған.

5. Сот орындаушылардың жетіспеушілігі мен жүктемесінің көптігі

Бір орындаушыда жүздеген іс болуы мүмкін, бұл жұмыс сапасын төмендетеді.

Мысал: Астанада бір ауданның сот орындаушысында 400-ден астам іс бар – оның ішінде айыппұл, алимент, коммуналдық қарыздарды өндіріп алу істері бар.

Жағдайды жақсартуға бағытталған шаралар

• Цифрландыру: e-Salyk платформасын дамыту, банктермен, көші-қон қызметімен және басқа да органдармен деректерді біріктіру.
• Сот орындаушыларының жұмысына бақылауды күшейту: аудит, тексерулер және egov порталы арқылы шағымдану тетіктерін енгізу.
• Борышкерлердің жауапкершілігі: сот актілерін қасақана орындамағаны үшін жауапкершілікті күшейту (ҚК-нің 430-бабы).
• Жеке сот орындаушылары институтын дамыту, олардың біліктілігі мен этикасын арттыру.

Сот шешімдерінің орындалуы – әділ сот төрелігі мен заң үстемдігінің шынайы көрсеткіші. Қазақстанда атқарушылық өндіріс саласы заңнамалық тұрғыдан дамығанымен, тәжірибеде түйткілді мәселелер жеткілікті. Орындау сапасын жақсарту тек кешенді реформа, ашықтықты арттыру және барлық тараптардың жауапкершілігін күшейту арқылы жүзеге асады.

Астана қаласы қылмыстық істер жөніндегі

мамандандырылған ауданаралық сотының бас маманы

Назгүл Рахымжанова