Соттағы сыбайлас жемқорлық істерін қарау: қиындықтар, қағидалар және тәжірибе

Сыбайлас жемқорлық – экономиканы әлсірететін, мемлекеттік институттарға деген сенімді жоятын және әділетті қоғамның дамуына кедергі келтіретін қауіпті құбылыс. Бұл құбылыспен тиімді күресу – әділ және заңға сәйкес сот төрелігін жүзеге асырусыз мүмкін емес. Соттағы қарау кезеңі – кінәліліктің анықталатын, құқықтар мен бостандықтар қорғалатын маңызды саты.

Сыбайлас жемқорлық істерінің ерекшелігі:

Сыбайлас жемқорлыққа байланысты істер бірқатар себептерге байланысты күрделі болып келеді:

• Дәлелдеу қиын: қылмыс көбінесе құпия түрде, куәларсыз және күрделі қаржылық немесе ұйымдастырушылық сызбалар арқылы жасалады;
• Қоғамдық резонанс жоғары: мұндай істер көбінесе лауазымды тұлғаларға немесе ықпалды топтарға қатысты;
• Саяси сезімталдық: сотқа, тергеуге немесе прокурорға ықпал ету қаупі бар;
• Материалдардың көптігі: іс бойынша көптеген құжаттар, аудио-бейнематериалдар және қаржылық ақпарат болуы мүмкін.

Сот процесінің қағидалары

Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын қарау кезінде сот келесі қағидаларды сақтау керек:

• Кінәсіздік презумпциясы – адам сот үкімімен кінәлі деп танылғанға дейін кінәсіз болып есептеледі;
• Соттың тәуелсіздігі – судьяға қандай да бір қысым көрсетуге тыйым салынады;
• Тараптардың теңдігі мен жарыспалылығы – айыптау мен қорғау тараптары тең мүмкіндіктерге ие болуы тиіс;
• Сот отырысының ашықтығы – қоғамның сенімін арттыру үшін сот процестері ашық жүргізілуі қажет (егер бұл тергеуге немесе қауіпсіздікке зиян келтірмесе);
• Заңдылық пен дәлелдердің негізінде шешім шығару – сот үкімі тек заңды әрі тексерілген дәлелдерге негізделуі тиіс.

Судьяның рөлі мен жауапкершілігі

Судья:

• тергеу және айыптау органдарының әрекеттерінің заңдылығын қадағалауға;
• заңсыз жолмен алынған дәлелдерді іске қоспауға;
• айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз етуге;
• кез келген ықпалға, соның ішінде БАҚ немесе саясаткерлер тарапынан болатын қысымға қарсы тұруға міндетті.

Сонымен қатар, судья заң шеңберінде қоғамның әділеттілікке деген сұранысын да ескеруі керек.

Жаза және құқықтық салдар

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстары ауыр және аса ауыр қылмыстар санатына жатады. Олар үшін келесідей жазалар қарастырылған:

• ірі көлемде айыппұлдар;
• бас бостандығынан айыру (ұзақ мерзімге);
• мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығынан өмір бойы айыру;
• мүлікті тәркілеу.

2020 жылдан бастап Қазақстанда парақорлыққа қатысты мүлікті міндетті түрде тәркілеу және қылмысты жасыру үшін жауапкершілікті күшейту шаралары енгізілді.

Проблемалар және шешу жолдары

Сот тәжірибесінде келесі қиындықтар жиі кездеседі:

• тергеу және сот процестерінің тым ұзаққа созылуы;
• судьяларға қысым көрсету әрекеттері;
• қоғамның кейбір үкімдерге сенімсіздігі;
• кей жағдайда әділетсіз ақтау немесе тым ауыр жаза тағайындау.

Мәселелерді шешу үшін қажет:

• судьялардың сыбайлас жемқорлық істері бойынша біліктілігін арттыру;
• соттың тәуелсіздігін толық қамтамасыз ету;
• цифрлық технологияларды енгізу (бейнежазба, электронды деректер базасы);
• қоғамдық бақылауды дамыту және сот процесінің ашықтығын арттыру.

Сыбайлас жемқорлық істерін қарау – бұл тек заңдық рәсім емес, ол – мемлекет пен қоғам арасындағы сенім көпірі. Сот үкімі әділетті, заңды және ашық болуы тиіс. Тек осылай ғана біз құқықтық мемлекет қағидаттарын нығайта аламыз.

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының бас маман - сот отырысының хатшысы - Дюсенова Ермек