Мемлекеттік тілдің сот жүйесіндегі орны

Жалпы, мемлекеттік тілдің дамуы­на бірінші кезекте мем­лекет­тік қызметшілердің тигі­зер көмегі мен ықпалы зор. Өйт­кені, мемлекеттік саясатты іс жүзіне асыратын негізгі буын осы болғандықтан, қара­па­­йым халық, әсіресе жастар ше­неу­ніктерге қарайды, солар­дың кәсіби біліктілігіне қа­рап, би­лік­ті бағалайды, өз бола­ша­ғы­на қатысты бағыт-бағ­дарын, жос­парларын түзеді. Сон­дық­тан мем­лекеттік қызмет­шілер мем­­лекеттік тілде жетік сөйлеп, қыз­мет көрсетсе, қоғамда да мем­лекеттік тілге деген құрмет пен қажеттілік арта бермек. Осы орайда, Елба­сы­мыздың «Мем­лекеттік тілді біл­мейінше, мем­лекеттік органдарда, қызмет көр­сету саласында, құқық қорғау ор­ган­дарында, немесе сот сала­сында жұмыс істеу мүм­кін болмайды» деген сөзі де бүгін­гі күннің және келешектің нақты ұс­танымы болатындығын айқын­дап тұрғанын айта кеткен жөн деп ойлаймын.

Қазіргі күні республика соттарында сот төрелігін жүзеге асырушы судьялардың, сот мамандарының басым бө­лігі қазақ тілін еркін мең­герген, сот төре­лігін мем­лекет­тік тілде сапа­лы жүзеге асы­ра алатын тұл­ғалар, егер де халық сотқа қазақ тілінде жүгінетін болса неме­се өкілетті органдар тергеуді мем­ле­кет­тік тілде жүргізсе, бар­лық өңірлерде сот істерін қазақ тілінде қарауға қауқарлы судьялар жеткілікті.

«Қазақстан Республикасын­дағы Тіл туралы» Заңның 13-бабына сәйкес Қазақстан Рес­пуб­ликасында сот iсi мемлекетт­iк тiлде жүргiзiледі, ал қажет бол­ғ­ан жағдайда, сот iсiн жүр­гiзуде орыс тiлi немесе басқа тiлдер мемлекеттiк тiлмен тең қол­данылады. Десек те, әлі де болса соттарда іс жүргізу көбінесе орыс тілінде өтетіні рас. Оның себебі АІЖК-нің 14-бабына сәйкес сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот ұйғарымымен белгіленеді. Бір іс бойынша іс жүргізу бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады. Яғни талап-арызы қай тілде берілсе, іс тек сол тілде жүргізіледі. Ал іс жүргізу тілін білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қа­ты­су­шы адамдарға сотта ау­дар­­машының қызметін тегін пай­далану қамтамасыз еті­леді. Бұл ретте, әрине, кезде­сетін қиындықтар да бар. Мысалы, қазақ тілінде жазылған арызға тір­келген құжаттардың басқа тілде болуы, іс бойынша жасал­ған сұраныстарға іс жүр­гізу тілінен басқа тілде жауап бе­рілуі. Мұндай кездерде, арыз берушіге басқа тілдегі құ­жат­тардың аудармасын тіркеу ұсы­нылады, оған мүмкіндігі бол­ма­ғанда, аудармашының көме­гімен құжаттардың аударма­лары жасалады. Немесе, сотқа талап-арызды орыс тілінде беріп, алайда істі сотта қарау ба­­ры­сында талапкердің өзі мем­ле­кеттік тілде түсінік беруді қа­лайтындарын, ал талап-арызды басқа құжаттар орыс тілінде бо­луына байланысты ғана сол тіл­де бергенін айтып жататын жағ­дайлар да кездеседі.

Бұған негізінен мемлекеттік және басқа да мекемелерде келісім шарттар жасаған, құ­жат алмасқан кезде әлі де болса мем­лекеттік тілден гөрі, орыс тілінің басымдықта қолда­ны­лып келе жатқаны себеп болып отыр. Қызметкер­­лер­дің мем­­лекеттік тілді біл­­меуі, бұрынғы қалып­пен жүруге бейімдігі өз­геріс енгізуге нем­құ­рай­­ды­лы­ғы да осы қатарда. Қа­лай бол­ғанда да, сотқа талап­арыз­дар­ды мемлекеттік тілде беру­ге, сот процесі барысында мем­лекет­тік тілде түсінік беру мүм­кін­дігіне шектеу жасал­мауы қажет. Тіл тағдыры – ұлт тағ­дыры, отансүйгіштіктің, ұлт­тық намыстың мәселесі.

Сөз басында мемлекеттік тіл­дің дамуына мемлекеттік қыз­мет­шілердің ықпалы мен қосар үлесі зор деуіміздің мәнісі де осында жатыр. Сондықтан сотта істерді қарау барысында да мемлекет­тік тілдің қолданысына қыра­ғы болу қажет. Соның ішін­де мем­лекеттік қызметкерлер ана тілінде сөйлеп, ана тілінде сауат­ты жаза білуге, сөйтіп өз­ге ұлт өкілдеріне үлгі-өнеге көр­сетулері тиісті.

Ендеше, тоқ­сан рулы елдің дауын тоғыз ауыз сөзбен түйіндеген ата-баба­ларымыз­дың дәстүріне сай жү­йелі сөйлей білсек, бәрімізге де абы­рой. Ең бас­­тысы, тіліміздің мәр­те­бесі асып, заман талабына сай жан-жақты дами түсетіні анық.

А.Искакова, Жаңақала аудандық соттар әкімшісінің басшысы