Қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелерді бағалау: қағидасы мен ережелері

Дәлелдемелерді бағалау-қылмыстық істі дәлелдеу және шешу нысанасына кіретін мән-жайларды анықтау үшін әрбір дәлелдеменің қатыстылығы, жол берілетіндігі, анықтығы, мәні және олардың жиынтығының жеткіліктілігі туралы белгілі бір қорытынды, пайымдау мақсаты бар ойлау, логикалық қызмет. 

Дәлелдемелерді бағалау еркіндігі принципі. 

Судья, алқабилер, сондай-ақ прокурор, тергеуші, анықтаушы дәлелдемелерді қылмыстық істегі бар дәлелдемелердің жиынтығына негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл ретте ол заң мен ар-ожданды басшылыққа алады.

Дәлелдемелерді еркін бағалау немесе дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау принципі соттың тәуелсіздігі қағидатынан туындайды, дегенмен ол прокурорға, тергеушіге және анықтаушыға да қолданылады. Біріншіден, бұл дәлелдемелерді бағалау кезінде процеске қатыспайтын адамдардың кез-келген сыртқы пікірлерін, сондай-ақ тараптардың және сот ісін жүргізуге қатысушылардың дәлелдерге негізделмеген пікірлерін ескеруге тыйым салуды қамтиды. Екіншіден, бұл принцип соттың заң шығарушыға қатысты тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған, ол әр түрлі дәлелдерге әртүрлі, алдын-ала белгіленген күш берілетін заңдар қабылдауға құқылы емес. 

Ешқандай дәлелдеменің күні бұрын белгіленген күші болмайды. 

Дәлелдемелерді бағалау субъектілері тек іс бойынша іс жүргізуге жауапты және іс бойынша шешім қабылдауға құқылы процесс субъектілері деп аталады. Әрине, процестің барлық қатысушылары дәлелдемелерді бағалайды және осы негізде айыптауға қатысты өз ұстанымдарын анықтайды (айыпталушы, оның қорғаушысы, жәбірленуші). Алайда, осы субъектілердің дәлелдемелерді бағалауы заңды мәні бар шешімнің мазмұнын анықтамайды деген мағынада заңды мәнге ие емес. 

Әрбір дәлелдеме қатыстылығы, жол берілуі, дұрыстығы, ал барлық жиналған дәлелдемелер жиынтығында қылмыстық істі шешу үшін жеткіліктілігі тұрғысынан бағалануға тиіс. 

Прокурор, тергеуші, анықтаушы дәлелдемені күдіктінің, айыпталушының өтінішхаты бойынша немесе өз бастамасы бойынша жол берілмейтін деп тануға құқылы. Жол берілмейтін деп танылған дәлелдеме айыптау қорытындысына немесе айыптау актісіне енгізілуге жатпайды. 

Сот дәлелдемені тараптардың өтінішхаты бойынша немесе өз бастамасы бойынша ҚР ҚПК-нің 112-бабында белгіленген тәртіппен жол берілмейтін деп тануға құқылы.

Дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін нақты деректер

Қазақстан Республикасының ҚІЖК-не сәйкес нақты деректер, егер олар процеске қатысушыларды заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе қысым көрсету жолымен немесе істі тергеу немесе сот талқылауы кезінде қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұзу арқылы алынған нақты деректердің анықтығына, оның ішінде қылмыстық іс жүргізудің өзге де ережелерін бұзу арқылы ықпал еткен немесе ықпал етуі мүмкін ҚІЖК талаптарын бұза отырып алынған болса, дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін деп танылуға тиіс:

1) азаптауды, зорлық - зомбылықты, қорқытуды, алдауды, сол сияқты өзге де заңсыз әрекеттерді қолданып;

2) қылмыстық процеске қатысатын адамның өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты түсіндірілмеуі, толық немесе дұрыс түсіндірілмеуі салдарынан туындаған жаңылысын пайдалана отырып жүргізіледі;

3) осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның іс жүргізу әрекетін жүргізуіне байланысты;

4) қарсылық білдірілуге жататын адамның процестік әрекетке қатысуына байланысты;

5) процестік әрекетті жүргізу тәртібін елеулі түрде бұза отырып жүзеге асырылады;

6) белгісіз көзден не сот отырысында анықталуы мүмкін емес көзден;

7) дәлелдеу барысында қазіргі заманғы ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Сондай-ақ нақты деректерді дәлелдемелер ретінде пайдалануға жол берілмейтіндігін, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде оларды шектеулі пайдалану мүмкіндігін процесті жүргізетін орган өз бастамасы бойынша немесе Тараптың өтініші бойынша белгілейтінін атап өткен жөн.

Егер күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің және куәнің айғақтары, сарапшының қорытындысы, заттай дәлелдемелер, тергеу және сот әрекеттерінің хаттамалары және өзге де құжаттар қылмыстық іс материалдарының тізімдемесіне енгізілмесе, оларды айыптау негізіне жатқызуға болмайды.

Заңды бұза отырып алынған дәлелдемелердің заңдық күші жоқ деп танылады және оларды айыптау негізіне жатқызуға, сондай-ақ кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдалануға болмайды. 

Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери сотының жетекші маманы А.Зейнулла