Карантин кезіндегі психологиялық ахуал

     Қытайдың Ухан қаласынан басталып, әлемге таралып кеткен 2019-nCoV короновирусы біздің елді де жайлады. Короновирус адамнан-адамға ауа арқылы тарайтын  жұқпалы ауру болғандықтан, қалаларымызда карантин енгізілді. Қазіргі таңда біздің елімізде де короновирус жұқтырған адамдардың саны артуда. Экономикамызға кері әсер тигізуде. Осының салдарынан өмір сүру деңгейі төмендеуде. Карантин болған жерлерде  шектеулер қойылды. Шектеу болғандықтан тұрғындар үй қамауында отыр десе болады. Барлық қиындықтар қала тұрғындарында. Тәулік бойы пәтерлерінен шықпай, қаражатсыз қалған азаматтарымыз да жетеді. Әсіресе балалар сыртқа шығудан да қалды. Желіде вирус туралы түрлі  ақпараттар тарап, ел дүрлігуде. Үйде отырған азаматтарымыз, өнері барлар өнерлерін, өнері жоқтар ерсіз тірліктерін фейзбук желісіне жүктегенін байқаудамыз. Осы болып жатқан жағдайға байланысты бірнеше сұрағымызға Нұр-Сұлтан қаласының тұрғыны психолог, нумеролог, бизнес-кеңесші - Саукимбеков Елнурдан сұрақтарымызға жауапты да, кеңесті де алайық.

     Карантин кезінде үйде отырған кейбір ересек азаматтарымыз өздеріне тән емес ерсіз қылықтарын видеоға түсіріп  фэйзбук желісіне жүктеп жатыр. Осындай ерсіз  қылықтарға баруға не итереді деп ойлайсыз? Күйзелістенбе? әлде басқа нәрсенің әсері ме?
Осыған орай өзіңіздің пікіріңізбен,  кеңесіңізді бере аласызба?
     Әрине, қазіргі уақытта болып жатқан оқиғалар туралы көп естиміз, осы оқиғалар біздің уақытымызды бағалайтынымызды және өз өмірімізге жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Алайда, қазіргі жағдай көпшілікті сескендіртеді және тұрақсыздандырады. Тазалыққа деген қөзқарасты өзгертіп және құндылықтарды қайта бағалауға дейін.   Барлық нәрсе өзіңізге және отбасыңыздың пайдасына қажет. Алыста жүрген жақындарыңызбен көбірек арласуға, уақытығызды бірге өткізуге және сіздің өміріңіз бен мақсаттарыңыз туралы ойлануға уақыт бар десе болады.
     Мұндай жағдайда әрқайсымыз ақылға жүгініп, болып жатқан жағдайларды насихаттау арқылы дүрбелеңге жол бермеуіміз керек. Ақылдылық қажет және көптеген сұрақтар нақтыланады. Алайда, адами құндылықтар жүйесіне қатысты тұлғалардың дұрыс емес мінез-құлқының көрінісі байқалады, бұл күйзелістен аман қалу әрекетін көрсетеді, бірақ мен олардың әрекеттерін сынға алғым келмейді, тек әзіл деуге болады.
     Біріншіден, біздің әрекеттеріміз  бізге және өзіміздің пайдамызға бағытталған. Әрине, бұл бейнелерді фэйзбук желісінде көрсету және тарату, ол әр автордың жауапкершілігі туралы мәселе бөлек. Оларға сақтықпен және осы тәжірибені өздеріңіз ішкі қақтығыстарыңыздың бастапқы тұжырымы ретінде қарау керек, өкінішке орай, ерсіз қылықтарымен өз деңгейлерін төмендеткені туралы айтқым келеді. Қарапайым халықтық ертегілерінен  мысал келтірсек, баршаға танымал халықтың еңсесін көтеру үшін дүниеге келген кейіпкер (атақты Алдар көсе ) – өзінің ақылы мен тапқырлығы арқылы ақыл-ойды тәрбиелеуді және басқаруды білетін қарапайым адам айлакер шайтанның өзін алдап соққаны туралы айтылып кеткен. Ақылмен  керемет нәрселерге жетуге болатынын, тапқырлықпен, қабілеттіліккпен, алғырлықпен, егер бұған дейін біз оны қарапайым міндеттер үшін қолданған болсақ, онда сіздің адал қызметіңізді өзіңіздің және жақындарыңыздың пайдасына тигізген жөн. Біз осы уақыт ішінде қандай маңызды нәрсені жіберіп алғанымызға назар аударып, ой жүгіртуіміз кажет. Менің өзіме деген, туыстарыма деген көзқарасымды түсінуге мүмкіндік болды. Жақын ортаға шыдамдылық пен түсіністік, қамқорлық пен қолдау көрсету қажет. Бұл қазіргі жағдайда ғана емес, жалпы қоғамдағы әлеуметтік мәдениеттің өсуіне керектігін айтқым келеді.
       Бұл жағдай  біздің өміріміздің барлық салаларына әсер етті. Әрқайсымыз жоғары моральді құндылықтарға жүгінуі керек, әйтпесе бізді рухани тоқырауға алып келеді. Біз оқимыз, өмірден сабақ аламыз, емтихандар тапсырамыз онымен қарап қоймай өз тәжірибемізбен бөлісеміз, ұрпақтарымызға  даналық сөздерімізді қалдырып, олардың бізден жақсы өмір сүрулерін қалаймыз. Адам эволюциясының бұл процессі тоқтап қалмауы керек, «Кешегі күн өтіп кетті. Ертеңгі күн белгісіз деп  бүгінгі күннің құны мен қадірін біл», уақыттың құндығын айтқым келді. Сондықтан ата-бабаларымыздың тәжірибесін ешқашан ұмытпауымыз қажет  және біздің кім екенімізді жиі есте ұстаған жөн. Күнделікті кедергіден туындаған бос орынды тек осылай ғана толтыра аламыз. Ал, енді  батырлардың орнына мінсіз ерлерімізді, Отанды, халықты және рухты қорғаушы жастарымызды  интернет желісі арқылы көптеген евпропадан келіп жатқан  біздің ұлтымызға, тілімізге, мәдениетімізге, әдет- ғұрып пен салт - дәстүрімізге  сай емес неше түрлі көрсетілімдер, тақырыптар, мерекелер тағы да басқа көп нәрселерді жеңіл түрде тез қабылдап және соған сүйемелденіп барады. Біз әр кезде  өскелен ұрпағымызды, жастарымызды айыптаймыз, олар бізден әлсіз болып кетті деп, бірақ біздің алдымыздағылар да біз туралы солай ойлаған. Қазіргі қоғамда адамның құндылығын ақшамен алмастыру болып табылады. Әліде бүған жол бермеуге, түзетуге мүмкіндік бар. Адам негізгі рухани азығын ұмытып, денелік азықтың соңына түсіп кеткендігінен бұзылатын көрінеді. Өзі тойғанмен көзі тоймай, қанағаттың не екенін білмей қалады. Дүниелік өмірдің азығы мен мәңгілік ақыреттің азығын ажырата алмайтын дәрежеге жетеді. Лұқман хакімнің атқан даналық сөзі: «Асқазан толғанда ойың ұйықтап қалады. Хикмет үндемей қалады және мүшелерің ғибадат жасай алмайды». Адамның жоғары мәдениетін қалыптастырудағы негізгі басымдықтарды қайта қарастыру. Ата-бабаларымыздан  қалған рухани мұраны  жоғалтпай, халықтың шынайы тарихын іздеуді ұмытпай,   ең жоғары құндылығымызды дәріптеу арқылы  келешек ұрпаққа үлгі ету - бұл біздің ата бабаларымыз, тамырларымыз, мәдениетіміз бен ғасырлық даналығымыз. Ертеден келе жатқан ( Ер Төстік туралы) ертегімізді алсақ - «Ер Төстік бәйтерек ағашына өрмелеп бара жатқан жыланды көріп, найзасымен түйреп түсіреді. Самұрық құс,  зұлым жыланнан  ағаштың басындағы алтын жұмыртқаларын сақтап қалған.  
     Карантин енгізілген елдің бәрінде балалар онлайн арқылы сабақтарын оқытуда, айтып кеткендей балалар сыртқа шығудан да қалған.  Ата-аналар  мұғалімнің рольін де атқарып жатыр. Ешкімге жеңілдік тиіп жатқан жоқ. Үлкендер мен балалар арасында түршіктіретін оқиғалар да болып жатыр.   Кейбір ата аналар балаларын аямай сабап жатқаны туралы видеоға түсіріп, фэйзбук желісіне салып жатқаны көзіміз шалып қалғаны да бар.  Неге үлкендер осындай тірліктерге барады деп ойлайсыз?  Жүйкелері тозғаннан ба? Әлде жетіспеушіліктің әсері де бар ма? Осыған байланысты не айтарыңыз бар?
      Қай елде, қай жерде, қай кезде болмасын, бала тәрбиесін ерекше дамытушы да, ілгері апарушы да-балалар, бүгінгі ұрпақ-ертеңгі елдің болашағы. Балаға физикалық күш көрсету арқылы тәрбиелеу - бұны жазалау әдісі деп тануға болады, онда бала ата-ананың кез-келген нұсқауларын орындауға міндетті немесе дұрыс емес әрекеті үшін жазаланады. Дегенмен, көп адамдар оқытудың бұл әдісін – жөн деп қоя береді. Себебі, қоғамда көптеген ұрпақтарда біз осы әдістерден өттік, одан жаман болған жоқпыз  және дәлелденген әдісті қолдануды жалғастырамыз деген пікір қалыптасқан. Мен ескерткім келеді: бұл әдістер психологиялық жарақат, баланың ашуын және жеккөрушілігін тудырады. Интернетте пайда болған бейне, ол сізді балаларға қатысты ғана емес, біздің агрессиямызға жауап бере алмайтын, өзін қорғай алмайтын адамдарға көрсететін қатыгездік пен әділетсіздікке назар аударуға мәжбүр етеді. Мұндай физикалық міндетті тәрбие жаттығулардан кейін балада ауырсыну мен қорқыныш сақталады. Олар оның одан әрі мінез-құлық психологиясында айқын көрінеді. Ол сізді біраз уақыттай тыңдай алады,  тек қорыққанынан ғана. Баланың психикасы өзін қорғайды және өмір сүру деңгейі түзету сияқты мінез-құлық формасы қалыптасады, бірақ қоғамда өзін-өзі тану қиынға соғады. Өз пікірін білдіре алмау жаңа нәрсені білуден қорқып, кез-келген бизнесті бастауға қорқынышпен қарап, фобия, өзіне сенімсіздік, ата-анаға сенімсіздік, қоғамнан оқшаулану, ішкі агрессия пайда болады және созылмалы ауруларға әкелуі мүмкін. Егер баланың қателіктер жасау құқығы бала кезінен алынып тасталса, балада көшбасшыны, өнертапқышты, сазгерді қалай табуға болады? Баланың нәзік ішкі эко жүйесі бар және ата-ана ол үшін ең маңызды сүйеніш. Ол сізге сенім артып, сіз арқылы әлемге қарайды.  Ата-ана баланы тек оқытып қана қоймай, баламен бірге неше түрлі ойындар арқылы баланың мінез кұлқын, оның ойын, жетістіктерін байқауға болады.  Сондықтан ойлау қабілетіңізді белсендіріп, зерттеуді бастау керек. Сонымен қатар «байсалдық» пен «ересек» деген ұғымдарын шатастырмаңыз. Байсалдылық - бұл бетперде деп айтуға болады, ересек жаста ол жауапкершілік ұғымы. Бала өзін көрсетпейінше, оны қалай табуға және қолдауға болады? Ол қайда? Кімге? көрсетеді? Ең алдымен, ол өзін қауіпсіз және сенімді сезінетін ортада ғана өзін көрсете алады. Балаларға өздерін көрсетуге мүмкіндік беріңіз, егер сіз бұл мәселеге сеніммен және шыдамдылықпен қарасаңыз, сіз баға жетпес тәжірибе жинайсыз. Сіз өсесіз. Екінші жағы бар - көтермелеу. Міне, біз де оны асыра алмауымыз керек. Балаға  жеткізу керек нәрсе ол - жауапкершілік, бірақ зорлық-зомбылықсыз әдістер. Интернетте осы мәселелерді қозғайтын білікті мамандар көп. Мұқият оқып шығыңыз, кішкене көріңіз және тиімді әдістерді енгізуге ұмтылыңыз. Егер баланың тарапынан қарсылыққа тап болсақ, онда өзіңіз туралы ойлаңыз, бұл біздің көзқарасымызды қайта қарап, оның нұсқауларын тыңдап, тыңдай бастағанымыз жөн. Ойын арқылы өз ойларыңыз бен сөздеріңізді жеткізу оңайырақ. Балаға ұнамайтын нәрсені ол мінез құлқымен көрсетуі мүмкін, ол баланың қолынан келер нәрсе, оған басқа әдіс немесе дене құрылымының белгілі бір физикалық әрекеттерге сәйкес келмеуі керек. Әр тірі жанның өзіндік биоритмі бар екенін ұмытпаңыз. Бірақ мұнда сіз әрқайсысының жеке жұмыс сағаттарына сәйкес ымыраны тауып, белгілі бір ережелер мен түсініктерді енгізе алуыңыз керек. Бірақ сіз баланың ырғағын өзгерте алмайсыз, табиғатқа қайшы келмеңіз. Сізге өзіңізді көрсететін қамқорлық пен құрметті балаға беріңіз.

      Біздің ата-бабаларымыз одан да қиын кезеңдерді басынан өткеріп, ұрпақтарының жарқын болашағы үшін аянбай күресіп  жойылуға жол бермеуі үшін батылдық, табандылық пен сақтық танытқан.

       Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.

Мадина Жатканбаева