2021 жылы ҚР Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге өтініштер статистикасы

Омбудсменнің атына жабық үлгідегі мекемелерде адам құқықтарының бұзылуы туралы шағымдар түсуі жалғасуда

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың мәліметтеріне сәйкес, 2021 жылғы қараша айындағы жағдай бойынша ҚР-дағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл Эльвира Әзімованың атына барлығы 1614 өтініш келіп түскен.

Көбінесе азаматтардың тиісті шағымдары прокуратура мен полициядағы лауазымды тұлғаларының іс-әрекеттері немесе әрекетсіздігі (298 өтініш), сондай-ақ сот актілеріне шағымдану (215 өтініш) мәселелеріне қатысты болды. Өтініштердің өзге де кең таралған түрлерінің ішінде мынадай санаттарды атап өтуге болады: «қылмыстық-атқару жүйесінің жалпы мәселелері», «Қылмыстық-процестік заңнаманың жалпы мәселелері», «тұрғын үй беру», «денсаулық сақтау, қоғамдық денсаулық сақтау мәселелері», «азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары», «еңбек қатынастары» және т. б.

163 өтініш Қазақстанның түзеу мекемелеріндегі адам құқықтарын бұзу, оның ішінде медициналық қызмет көрсету, қызмет бабын теріс пайдалану, коммуналдық-тұрмыстық жағдайларды бұзу және азаптауды қолдану мәселелеріне қатысты болды.

Жабық үлгідегі мекемелердегі азаптау, қатыгез қарым-қатынас және азаматтардың құқықтарын өзге де бұзу проблемасы құқық қорғаушылардың да, құқық қорғау органдарының да көзқарасы тұрғысынан өзекті мәселелердің бірі болып қала беретінін атап өтеміз.

Жаңартылған деректерге сәйкес, ағымдағы жылдың 11 айында ҚР ҚК 146-бабы («азаптау») бойынша іс жүргізуде 655 қылмыстық іс болған.

Қылмыстық істері тармақтар бойынша қысқартылған құқық бұзушылықтар саны 1), 2), 5), 6), 7), 8) ҚР ҚІЖК 35-бабының 1-бөлігі жоғарыда көрсетілген 655-тің 495-ін құрады.

Жалпы, биылғы жылы «заптау» бабы бойынша ҚР ІІМ-нің 7 қызметкері сотталды (оның ішінде 1-і ҚР ІІМ ҚАЖК қызметкері).

Өз мандатына сәйкес, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл пенитенциарлық жүйе мекемелерінде және қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін өзге де арнаулы мекемелерде адам құқықтарының бұзылу жағдайларын анықтауға бағытталған азаптауларға және қатыгез қарым-қатынасқа қарсы ұлттық алдын алу тетігінің (ҰАТ) қызметін үйлестіреді. ҰАТ қызметі ҚР Үкіметінің, БҰҰ Даму бағдарламасының және басқа да халықаралық ұйымдардың қолдауымен жүзеге асырылады.

Қазақстанда ҰАТ институты 7 жыл бойы жұмыс істеп келеді және дамып келеді. ҰАТ қатысушыларының құрамына Адам құқықтары жөніндегі Уәкілден басқа, азаматтардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау жөніндегі қызметті жүзеге асыратын қоғамдық бақылау комиссияларының және қоғамдық бірлестіктердің қазақстандық азаматтар арасында іріктелетін мүшелері, заңгерлер, әлеуметтік қызметкерлер, дәрігерлер кіреді.

ҰАТ жұмысына тартылған сарапшылардың міндеті – мекемелердің әкімшілігі үшін тұрақты, кенеттен болатын және олардағы адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын мониторинг жүргізу мақсатында адамдарды қоғамнан оқшаулау орындарына жасырын бару.

ҰАТ қатысушылары жыл сайын 500-ге жуық мекемеге мониторинг жүргізеді. Жалпы, қазіргі уақытта ҰАТ-мен қамтылатын мекемелердің саны бүкіл ел бойынша 3000-нан асады. Мұндай мекемелердің қатарына түрмелерден басқа тергеу изоляторлары, полиция бөлімшелері, наркологиялық диспансерлер, жетім балаларға арналған Денсаулық сақтау ұйымдары, 1, 2 топтағы қарттар мен мүгедектерге арналған арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталықтары және т.б. кіреді.

Тиісті мониторинг нәтижесінде өкілетті органға келіп түскен көптеген өтініштер анықталып, қабылданды. Мониторингтік барулар барысында анықталған барлық өтініштер мен шағымдардың қорытындылары бойынша тексерулер жүргізіледі, уәкілетті органдардың атына хаттар дайындалып жатыр.

Жабық үлгідегі мекемелерде ұсталған адамдардың шағымдары мен өтініштері БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясының орын алып отырған бұзушылықтары туралы сигнал береді, оны сақтауға қатысушы мемлекет біздің ел болып табылады.

ҰАТ қатысушыларының 2019-2020 жылдардағы жинақталған баяндамасының деректеріне сәйкес 1012 мониторингтік, оның ішінде 479 мерзімді, 459 аралық және 74 арнайы барулар жүргізілді.

Коронавирустық пандемия жағдайында көптеген мемлекеттер жабық мекемелердегі адамдарға баруға шектеулер қойды, осыған байланысты зорлық-зомбылықтың қосымша қауіптері пайда болды. Айта кетейік, Қазақстанда төтенше жағдай кезінде ҰАТ қатысушылары өз жұмыстарын тоқтатқан жоқ. Карантин кезеңінде ғана 159 алдын ала барулар жүзеге асырылды, ҰАТ қатысушыларының жабық мекемелердегі адамдармен 43 бейне қоңырау (онлайн-сұхбат) телефон арқылы 58 консультация берілді. Осылайша, барлық ел аумағында өткен жылы алдын ала барулар саны 517-ге дейін өсті, бұл 2019 жылғы көрсеткіштерден 22 баруларға артық.

Жаңартылған мәліметтерге сәйкес, 2021 жылғы қараша айындағы жағдай бойынша ҰАТ қатысушылары жабық үлгідегі мекемелерге 507 рет барды.

2021 жылы алдын ала болу қорытындылары бойынша ҰАТ қатысушылары берген ұсынымдардың жалпы саны 3667 құрады. Мемлекеттік органдар бойынша ұсыныстар ҚАЖК, ІІМ, БҒМ, Денсаулық сақтау министрлігі, Еңбек Миністрлігі, Қорғаныс Министрлігі және ҚР ҰҚК-ға жіберілді.

Ұсынымдар адамдарды ұстау (тұру) жағдайларына да, оларға медициналық қызмет көрсетуге, тамақтануға, білім алуға, қажетті заттай ризықпен және бос уақытын қамтамасыз етуге де қатысты.

Алайда, барлық ұсынымдар уәкілетті мемлекеттік органдардың қолдауына ие бола бермейді. Мысалы, ҚР ІІМ-нің 1201 ұсынымының 240-ы орындалды, 926 ұсыным орындалу сатысында, ал 35 ұсыным осы ведомствода қабылданбаған. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі ҰАТ қатысушыларының 623 ұсынысының 122-ін орындады, 492 ұсыным орындау сатысында тұр, ал 9 ұсыным қабылданған жоқ.

Айта кетейік, 10 желтоқсанда әлемдік қауымдастық адам құқықтары күнін атап өтеді - дәл осы күні 1948 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясын қабылдауы орын алады.