Процестік келісім

Процестік келісім – бұл қылмыстық процестің кез келген  сатысында прокурор мен күдікті, айыпты немесе сотталушы арасында немесе сотталған адам арасында Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік Кодексінде көзделген тәртіппен жасалатын келісім.

Процестік келісім онша ауыр емес, ауырлығы орташа не ауыр қылмыстар бойынша – күдікті, айыпталушы келтірілген күдікпен, айыптаумен келіскен жағдайда – кінәні мойындау туралы мәміле нысанында жүргізіледі.

Яғни, бұл қылмыс жасаған адамның жазасын жеңілдету ғана емес, жәбірленушінің бұзылған құқығын сөзбұйдаға салмай, мейлінше тез қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Қылмыстық процестік келісім жазаны айтарлықтай жеңілдетіп, бас бостандығынан айыру жазасының мерзімін азайтуға, жазаны бас бостандығын шектеу түрінде өтеуге бағытталған. Алайда, бұл қылмыскер жазадан сытылып кетсін деген сөз емес. Қалайда ол заң алдында жауап береді.

Процестік келісімді қылмыстық заңда тыйым салынған іс-әрекетті есі дұрыс емес күйде жасаған немесе қылмыс жасағаннан кейін психикасының бұзылуымен ауырған адамдармен жасауға болмайды.

Процестік келісім жасасу адамды жәбірленуші және азаматтық талапкер болып танылған адамдардың алдында азаматтық-құқықтық жауаптылықтан босатуға негіз болып табылмайды.

Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы процестік келісімде мынандай шарттар болған: -күдікті, айыпталушы процестік келісім жасауға ерікті түрде ниет білдірген; -күдікті, айыпталушы келтірілген күдікке, айыптауға және іс бойынша қылмысты жасағанына қолда бар дәлелдемелерге, өзі келтірген зиянның сипаты мен мөлшеріне дауласпаған; -процестік келісім жасасуға жәбірленуші келіскен кезде жасалуы мүмкін.

Күдікті, айыпталушы немесе сотталушы соттың кеңесу бөлмесіне кеткеніне дейін қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез-келген сәтінде кінәні мойындау туралы мәміле нысанында процестік келісім жасасу туралы өтінішхат беруге құқылы. Сондай-ақ, процестік келісім прокурордың бастамасы бойынша жасалуы мүмкін.

ҚПК-тің 628-бабына сәйкес, мемлекеттік айыптаушы, сотталушы және оның қорғаушысы қылмыстық іс бойынша басты сот талқылауы барысында кінәні мойындау туралы процестік келісім жасасу туралы өтінішхат мәлімдеуге құқылы.

Кінәні мойындау туралы процестік келісім жасасу туралы өтінішхат келіп түскен кезде судья сот талқылауын үзеді және тараптарға процестік келісім жасасу үшін ақылға сыйымды мерзім береді.

Тараптар процестік келісімнің талаптары бойынша келісімге қол жеткізбеген кезде соттың қылмыстық істі қарауы жалпы тәртіп бойынша жалғастырылады. Келісім жасалған жағдайда, қылмыстық іс келісімдік іс жүргізуде қаралады, төрағалық етуші сотталушыдан, қорғаушыдан процестік келісімді қолдайтынын-қолдамайтынын сұрайды. Процеске қатысушылардың жасалған келісім туралы пікірін тыңдап, төрағалық етуші шешім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кетеді. Сотталушы соттың шешім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кеткеніне дейін жасалған процестік келісімнен бас тартуға құқылы. Егер сот жазаның түрімен немесе мөлшерімен келіспесе, ҚПК-тің 623 –бабының 1 –тармағы 3 –тармақшасына немесе 626-бабының 1-тармағы 2-тармақшасына сәйкес, жаңа келісім жасасу мүмкіндігін ұсына отырып, қылмыстық іс прокурорға қайтару туралы қаулы шығарады.

613-бапта көрсетілген кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы процестік келісімді жасау шарттары бойынша, күдікті, айыпталушы оған ерікті түрде ниет білдіруі, өзіне келтірілген күдікке, іс бойынша жинақталған дәлелдемелерге, өзі келтірген зиянның мөлшеріне дауласпауы тиіс. Күдікті, айыпталушы процестік келісімнен бас тартуға да құқылы. Кінәні мойындау туралы мәміле нысанындағы процестік келісімді жасау туралы өтінішхатты қарау тәртібі 615-бапта көрсетілген. Өтінішін күдікті, айыпталушы немесе сотталушы қылмыстық іс жүргізудің кез келген сәтінде сот кеңесу бөлмесіне кеткенге дейін мәлімдеуге құқылы. Процестік келісім прокурордың келісімі бойынша жасалуы мүмкін екендігін еске салған жөн. Процестік келісім прокурор 615-баптың 3-тармағында көзделген мәселелерді тексергеннен кейін жазбаша түрде жасалып, оған прокурор, күдікті, айыпталушы, оның қорғаушысы қол қояды. 617-бап бойынша, «кінәні мойындау туралы мәміле нысанында процестік келісімге қол қойғаннан кейін прокурор күдіктіге қатысты бұлтартпау шарасының күшін жою не оны өзгерту қажеттігі туралы мәселені қарайды». Жаңа институтты енгізудегі мақсат қылмыс жасаған адаммен келісе отырып тергеу мен сот процесін жеңілдету болып табылатынын айта кеткен жөн.

Орал қалалық сотымен 2020 жылдың 9 айында келісімдік іс жүргізу тәртібімен 100 процестік келісім қаралды, ал 2019 жылдың  9 айында – 125 процестік келісім жасалды.

Бұл тетік сотталушыға да, жәбірленушіге де тиімді және істің сотта қаралуына да оңтайлы.

РУСЛАН НАРТАЙҰЛЫ ЖҰМАҒҰЛОВ

Орал қалалық сотының төрағасы