Қазақстан Республикасы Конституциясының - сот ісін жүргізудегі нормативтік құқықтық актілері сатысындағы орны

Қазақстан Республикасының Конституциясы жоғары заң күшіне ие. ҚР Конституциясы республикада сот төрелігін тек сот қана жүзеге асыратынын жариялай отырып, сот билігінің өкілеттігін нақты анықтайды және судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынатынын бекітеді.

Конституцияның ережелері негізінде кейіннен Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы құрылды, олардың міндеттері судьялар лауазымына кандидатураларға қатысты ұсынымдарды бекіту болып табылады.

1995 жылы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан азаматтары өз құқықтарын қорғауға және сотта барлық дауларды реттеуге мүмкіндік алды.

Сот арқылы қорғалуға конституциялық құқық енді ешқандай шектеулерге жатпайды, ал соттың құзыреті құқықтарды, бостандықтарды және заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау туралы істі қоспағанда, барлығына қолданылады; барлық осы істер бойынша сот мәселелерді шешуде толық құзыреттілікке ие болады.

Заң түсінігінде Конституция - бұл барлық нормативтік-құқықтық база негізделген елдің Негізгі Заңы. Демократиялық мемлекет құрудағы Конституцияның маңызын асыра бағалау қиын.

Бұрын айтылғандай, қолданыстағы Конституция елдің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін іргетасты қамтамасыз етеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды. Конституцияның басты қызметі-қоғамдық қатынастарды реттеу. Сондықтан ерекше рөл сот органдарына тиесілі. Сот төрелігін жүзеге асыру барысында судья тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады.

Соттардың дербестігі мен тәуелсіздігі судьялардың өзіне емес, олардың өмірінде туындаған даулы жағдайларды әділ шешуге үміт артатын және сот төрелігінде олардың істерін мұқият, әділ және білікті қарауға деген соңғы үмітті көретін адамдарға қажет.

Демократиялық қоғамдағы судьялар корпусының негізгі міндеті-құқықтың үстемдігін қамтамасыз ету. Судьялар Конституцияда белгіленгендей, сот актілері оның шынайы мағынасында құқыққа сәйкес және міндетті емес жағдайларда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ете отырып, өзінің лауазымдық міндеттерін адал және жоғары кәсіби түрде орындаған кезде, бұл сот билігінің бекітілуі, сот төрелігінің салтанаты болып табылады.

Соттың бейтараптылығы істі объективті, көзделмеген және жан-жақты қарауды және ол бойынша әділ және негізделген шешім шығаруды қамтамасыз етудің маңызды шарттарының бірі ретінде қаралады. Сот талқылауының жариялылығы (ашықтығы) жағдайында әлеуметтік бақылау судьяның әділ мінез-құлқының және әділ шешімдер қабылдаудың маңызды кепілі болып табылады. Әділ судья ашық дауысты процесте бұл сапаны өзінің мінез-құлқымен растауы тиіс. Ашықтық пен жариялылық жағдайында кінәсіз адамды соттау немесе оған шектен тыс қатаң жаза тағайындау ықтималдығы едәуір төмендейді. Сот төрелігін жүзеге асыруға қатысты барлық халықаралық нормалар жариялылықты оның әділдігінің міндетті элементі ретінде көрсетеді.

 Конституцияның арқасында Қазақстанда сот-құқықтық реформа табысты жүргізіліп, соттарды одан әрі мамандандыру іске асырылуда. Сот билігі биліктің үшінші дербес тармағы деп жарияланды, Конституцияда қарастырылған қағидаттарды орындау үшін мүлдем жаңа бағыттағы заңдар қабылданды, бірыңғай сот жүйесі құрылды, ауданаралық экономикалық соттар, Әкімшілік соттар, ювеналды соттар құрылды, алқабилер соты, сот санкциялау институты енгізілді, сондай-ақ дауларды соттан тыс реттеу институттары белсенді дамуда.

  А.К.Сагитжанова Қылмыстық істер жөніндегі

                                     мамандандырылған ауданаралық әскери сотының бас маман-сот мәжілісінің хатшысы