Жаңа заң халық үшін ыңғайлы әрі тиімді болмақ

Ағымдағы жылдың 21 қаңтарында сот жүйесіне қатысты ауқымды өзгерістерді қамтитын заң қабылданды. Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту, төрелік, сот жүктемесін оңтайландыру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды. Аталған заң 2019 жылдың 3 ақпанынан бастап күшіне енді. Бұл өзгерістер мен толықтырулар халық үшін ыңғайлы және тиімді болмақ.

Соттардың үлкен жүктемесі туралы және оның сот төрелегінің сапасына тікелей әсер ететіні бәріне мәлім. Мәселен, 2018 жылы соттардың жүктемесі 2016 жылмен салыстырғанда 2,5 есеге өскен. Қаралған 4,5 млн істер мен материалдардың ішінде 3 миллионы тек сот орындаушыларының қаулыларын санкциялау туралы материалдар, 231 мың сот бұйрығы болған. Демек, олардың көбі дауларды қамтымайтын талаптар. 

Осыған орай, заң шеңберінде 42 заңнамалық актіге, соның ішінде 11 кодекске түзетулер енгізілді. Жалпы, заң сот жүктемесін оңтайландыру аясында өзгерген, онда соттардан дауларды қамтымайтын істерді шығаратын бірқатар нормалар енгізілген. Бастысы дауларды шешуде жаңа құқықтық құралдардың пайда болуын атап өткен жөн. 

Мысалға, Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу тәртібімен қаралатын істердің  тек екі санаты ғана қалды. Қалғаны бұйрық арқылы іс жүргізу өндірісіне өтті. Бұйрық арқылы іс жүргізу талаптарының жартысын (18-ден 9-ы) нотариустарға берілді. Яғни, биылдан бастап меншік құқығын қорғауға қатысты азаматтық-құқықтық даулардың кейбір түрлерін нотариустар қарастыратын болады.

Бұл берешекті өндіріп алу бойынша даусыз талаптар. Мәселен, еңбек ақысын өндіріп алу, коммуналдық қызметтер бойынша берешектерді өндіріп алу туралы және нотариалды куәландырылған мәмілеге негізделген міндеттемелер бойынша берешектерді өндіріп алу және т.б. Ал, аталған санаттағы істер соттардың 20 пайыз жүктемесін құраған еді.

Бұл жаңашылдық мәжбірлеп орындау рәсімін едәуір жеңілдетеді. Оның мәні - борышкер тиісті азаматтық құқықтық қатынастан туындайтын талаптар бойынша өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда өндіріп алушы өзінің талаптарын негіздейтің құжаттарды ұсына отырып, атқарушылық жазба жасау үшін нотариустерге жүгінуде.

Осының нәтижесінде азаматтардың сотқа жүгіну қажеттілігі азайып, оларға өздерінің талаптарын нотариустарда жедел түрде шешуге және қаражаты мен уақытын үнемдеуге мүмкіндік ашылды.

Атқарушылық жазбада атқару парағының күші бар, сондықтан ол бойынша өндіріп алу атқарушылық өндіріс туралы заңнаманың талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Атқарушылық жазба арқылы өндіріп алу тәсілінің артықшылығы:

• ақшалай қаражаттардың үнемділігі. Нотариуспен атқарушылық жазбасын жасау үшін нотариаттық тариф сот шығындарынан әлдеқайда аз;
• сот бұйрығын ұсынуға қарағанда, нотариуспен орындау жазбасын жасау үшін борышкердің келісімі қажет емес;
• сотта істің қаралуымен салыстырғанда, нотариаттық әрекеттің жасау мерзімінің қысқа болуы.

Осылайша, нотариустың атқарушылық жазбасы нотариаттық әрекеттің жаңа түрі ретінде, азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауға бағытталған әрекеттердің тәртібін қысқартады.

Сонымен қатар, жаңа заңмен сот орындаушылардың қаулыларын санкциялау тәсілдері өзгерді. Бұрың сот орындаушысының қаулысына санкция беруді тек сот жүзеге асырған болса, енді сот немесе прокурор санкция береді. Материалдарды қарау мерзімі 1 күннен 3 жұмыс күніне дейін ұзартылды.       

Қазір сот азаматтардың еркін жүріп-тұру конституциялық құқығын шектейтін мәселелерді шешкен кезде ғана санкциялар беретін болды. Яғни, сот орындаушыларының әрекетіне берілген 18 санкцияның ішінен сотта екеуі ғана қалады, олар «борышкерді мәжбүрлеп әкелу» жəне «Қазақстан Республикасынан шығуын шектеу» санкциялары.

Ал, банктік шоттарға тыйым салуға санкция беру және банктік құпияны құрайтын ақпаратты талап ету прокуратураның құзыретіне берілді.

Аталған заң нормалары санкциялар беру бойынша сот жүктемесін 10 есеге дейін азайтуы керек.

Жалпы алғанда, жаңадан енгізілген толықтырулар заңның жедел әрі сапалы орындалуына бағытталғанын көруге болады. Бұл ауқымды өзгерістер сот төрелігін тағы бір сапалық белеске көтеріп, халықтың құқықтық әлеуетін жақсартып, әл-аухатының арта түсуіне жағдай жасайтынына сенім білдіреміз.

Е.Ахмеджанов

ҚР  Әскери сотының

ақпараттық қамтамасыз ету

бөлімінің басшысы