Сот тергеуі

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.

Coт тергеуі - сот тергеуі отырысы залында айып тағушының сотталушыға таққан айыбының мәнісін баяндаудан, ал жеке айыптау істері бойынша — арыз берген адамның немесе оның өкілінің, ал олар болмағанда - сот отырысы хатшысының шағымды баяндауынан басталады.

Айыптау ауырлығы төмендеу түріне өзгертілген жағдайда немесе айыптаудың бір бөлігінен бас тартылған кезде айыптаушы сотка айыптаудың жаңа негізделген тұжырымын жазбаша түрде баяндауға міндетті.

Сонымен қатар, сотталушыға тағылған айыпты өзгерткен жағдайда, сот қаулысымен сот отырысында айтылады.

Қылмыстық істер бойынша жүргізілген алдын-ала тергеудің дұрыстылығы барлық жағдайда басты сот талқылауының сапасын анықтағандықтан, алдынала тергеуде жиналған, бекітілген дәлелдемелердің заңға сәйкестігі, жеткіліктілігі тараптардың қатысуымен сот тергеуінде зерттеледі.Яғни сот тергеуінде сотталушыдардан (ҚР ҚПК 367-бап), куәлардан (ҚР ҚПК 369-бап), жәбірленушіден (ҚР ҚПК 370-бап) жауап алу, олардың айғақарын заңмен реттелген жағдайларда жария ету (ҚР ҚПК 368,372 баптары), заттай дәлелдемелердi қарап-тексеру (ҚР ҚПК 370-бап), тергеу әрекеттерiнiң хаттамалары мен құжаттарын жария ету (ҚР ҚПК 371-бап) сияқты сот іс-әрекеттері арқылы істердің толықтығы мен дұрыстылығы анықталады.

           Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысындағы қайшылықтарды жою үшін тараптардың өтінішінің болуы шарт емес, сот өз бастамасымен тергеудің толымсыздығын жою мақсатында барлық шараларды қолдануға міндетті деген пікірге келеміз.Себебі процесті жүргізуші органның ыңғайына емес, әрбір қымбат қазынаның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған құрал болуы басты шарт. Оның дәлелі ретінде профессор М.С.Нарікбаев «сот реформаларын жүргізудің негізгі талаптары, ол сот әділдігін танушы орган ретінде халықтың сотқа деген сенімі, осы тұрғыда судьялардың құқықтық санасы, құқықтық мәдениеті, адамгершілігі, кәсіби біліктілігі мен әділеттілігі басты рөль алатынын»атап өткен.

Сондай-ақ назар аударатын тағы бір жайт, егер сот тергеуінде сотқа дейінгі тергеп-тексерудің толымсыздығы анықталса не сот тергеуін әрі қарай жүргізуге кедергі келтіретін қылмыстық-процестік заңнаманы елеулі түрде бұзушылықтары анықталса, онда істі қосымша тергеуге жіберуге мәжбүрлік туындайтыны сөзсіз.

Сот тергеуі барысында соттың процессуалдық өкілеттілігін қалыптастыру және олардың жаңа ҚР ҚПК-де регламенттелуіне қатысты мәселелер зерттелген. Автор сотқа дейінгі тергеп-тексерудің толымсыздығын жою мақсатында соттың өз бастамасымен қосымша дәлелдемелер жинау құқығының болмауы, сондай-ақ сот отырысында қылмыстық істі қайта тергеуге жіберуге негіздердің жоқтығы істің толық, жан-жақты және объективті зерттеу қағидасына қайшы келетіндігіне назар аудара отырып, соттың белсенділігін күшейтуге байланысты бірнеше ұсыныстар жасаған. Түйінді сөздер: жан-жақты зерттеу, қағида, басты сот талқылауы, сот тергеуі, сот іс-әрекеттері, соттың белсенділігі, біржақтылығы, ақтау үкімі, қайта тергеу.

Қорыта келе, қылмыстық сот iсiн жүргiзудегі айыптаушы мен қорғаушы тараптардың шынайы бәсекелестігі және соттың істі әділ шешу барысындағы белсенділігі іс бойынша шындықты тануға кепіл бола алады деген сенімдеміз.

Қылмыстық істер жөніндегі

мамандандырылған ауданаралық

әскери сотының бас маманы

А . Әзімбекова