Алаяқтық мәселелері

Алаяқтық дегеніміз – бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену немесе өз мүлкіндей пайдалану құқына заңсыз  иемдену  болып табылады. Ол үшін қылмыскер алдау-арбау амалдарын қолданады немесе басқаның сеніміне кіріп алып, қастық жасайды.

         Алдау – объективті-субъективті категориясы болып табылатын шындықты, субъективті категориясы болып табылатын, өтірікпен бұрмаланатын объективті-субъективті категория.

Алдау – заң әдебиетінде түрлі пайымдаулары бар өте күрделі категория. Алаяқтық қылмыстың құрамының нышан ретінде алдаудың сипаттамасы, бірінші – алдау ұғымын, екінші – оның мағынасын, үшіншіден – оның формасын анықтаумен байланысты.

Бұл арада, алдау және сенімге кіру жолымен басқа қылмыстар да жасалуы мүмкін. Бірақ олар басқа қылмыстық-құқықтық нормалар бойынша қарастырылады. Алаяқтық әрекеттерінің әрбір жағдайында істің мәнісін жанжақты қарастырып, оған ұқсас қылмыстардан ажырата білу қажет. қылмыстық  жауапқа  тарту  және  айыпты  деп тану үшін сол әрекеттерде қылмыс құрамының болған-болмағанын анықтап алу қажет. Мұның өзі қылмыстық заңда қылмыстық жауапкершілікке тартуға бірден-бір негіз болып табылады. Қылмыстың әрбір құрамы нақты қылмыстың объективтік және субъективтік белгілерінің сипаттамасынан құралады.

Ақырында, салдарымен сипатталатын кез келген ұрлықтың қылмыстық құрамының объективті жағынан міндетті  нышаны – ұрланған мүліктің иесіне немесе басқа иемденушіге зиян  келтіруі.

Алаяқтық алдау ұстанымдары қарама-қайшы кем дегенде екі адам барында жүзеге асырылады: бірі – өтірікші (алаяқ), екіншісі – алданған (жәбірленуші). Біріншінің әрекеті – екіншіні ойынан адастыру мақсатында өтірікті шындық деп қабылдатып, алдау-арбау, яғни жалғандыққа салыну, шындықты бұрмалау.

Шындықты бұрмалау я шындықты айтпай қалу ғана емес, шындық жайлы жәбірленушінің ойын шатастыру да қосылған алдау анықтамасы барлығынан дұрысырақ деп санаймыз. Шындығында да, алдау кезінде міндетті түрде  екі жақ болады, бірі – екінші жақтың бұрмаланған шындықты я айтылмай қалғандарды шындық деп қабылданады деп үміттеніп шындықты бұрмалап я айтпай қалатындар, ал екіншілері бұрмаланған шындықты я айтылмағана шындықты ақиқат деп қабылдайды, яғни шындықтан адасады. Алдаушылардың  шындықты   бұрмалауы   да, ол туралы айтпай қалуы да анық байқалғанда және алданған адам белсенді я енжар ақиқатты шындық деп қабылдағанда алдауды толық аяқталған деп есептеуге болады.

Сөйтіп, алаяқтық алдау деп өзге тұлғаның шындыққа қатысты ойының шатасуына алып келген ақиқатты  бұрмалауды  я  шындық жайлы  айтпай  қалуды  түсіну керек. Өзге тұлғаның шындыққа қатысты ойының шатасуына алып келмеген ақиқатты бұрмалау я шындық жайлы айтпай қалу – алдауға қастандық болып саналады, яғни аяғына дейін жеткізілмеген, толық емес.

Алаяқтық кезіндегі алдау мазмұны алаяқтық жасамақ   тұлғаның   әртүрлі   жағдайларға    байланысты шындықты бұрмалауы я оны айтпай қалуы.

Алаяқтық кезіндегі алдаудың мазмұнын әртүрлі, жәбірленушінің ойын шатастыра отырып алаяқтың шындықты бұрмалауына я айтпай қалуына қатысты, жағдайлар құрайды. Алдаудың мазмұны қылмысты талдауға, атап айтқанда алаяқтықты, еш әсері жоқ, алайда алаяқтық алдауды тіркеуге маңызды болуы мүмкін, атап айтқанда алдауға жатпайтын әрекеттерден бөле қарау үшін, сонымен қатар алдаудың басталған уақытын және сәйкесінше алдауға дайындықты, алдауға қастандықты және алдау соңын бөліп қарастыру үшін.

Мазмұны жағынан жаңа алдау түрлері пайда болатын тенденция мәні – алаяқтық кезінде бұрындары белгісіз болған алдау түрін қолданылуында.

Жоғарыда айтылған алдаудың айлақор түрлерімен қатар басқа да жаңа әлеуметтік экономикалық жағдайлармен анықталатын түрлері де жатады.

Бұрмаланған шындық (белсенді алдау) немесе әрекетсіздікте тұру – шындықты айтпай қалу (енжар алдау) орын алғанда алдау әрекеттер арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Соңғы уақытта жиі жасалып жүрген алаяқтық заманына сай түрленіп, әдіс-тәсілдерін жаңартып, жетілдіріле түсуде. Азаматтық құқық бұзушылықтың жаңа түрлері және заманауи технологияларды пайдалану арқылы қылмысты жасаудың жаңа әдістері пайда болуда. Уақыт өтсе де  өзгермейтіні қылмысты жасаудың себебі ғана -ол адамның пайдакүнемдік теріс пиғылы. Оңай олжаны көздегендер алаяқтықты кәсіпке айналдырады. Алаяқтық та күн өткен сайын өзгеріп, жаңа  әдіс-тәсілмен жетіле түсуде. Несиені үшінші адамдар арқылы заңсыз ресімдеу, иелікте жоқ мүліктің сауда-саттығы, туысқандар туралы жалған мәліметтер беру, алдап-арбаудың сан қилы айла-шарғылары пайда болуда. Өмір шындығы  меншікке қарсы қылмыстың алдын алу және онымен күресуге қатысты жаңа талаптар қоюда.

Алаяқтық жасаудың негізгі шарты азаматтардың "пайдалы" іске тартпақ бол-ған бөтен адамдарға орынсыз сенгіштігі  болып табылады. Алаяқтық  дегеніміз ең алдымен жалғандық, өзгенің сеніміне кіріп алдау. Сондықтан қылмыстың бұл түрімен күрестің тиімді жолы сізді алдауы мүмкін адамның айтқан мәліметтерінің анық-қанығына көз жеткізу.

Мұғалжар аудандық сотының төраға м.а Ж.М.Сейтжапаров