Сыбайлас жемқорлық және азаматтарды көтермелеу туралы істер бойынша сот-тергеу тәжірибесі туралы

Елдің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты сыбайлас жемқорлыққа қарсы ағартудың, алдын алу мен жазалаудың ұтымды үйлесімінде құрылып, іске асырылады.

Сонымен қатар, тек 2020 жылы ғана қабылданған заң жобаларымен сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін қылмыстық қудалау институттары және жауапкершілік күшейтілді.

Мұндай тәсілді соңғы жылдары Transparency International (CPI-Сorruption perception Index, GCB – Global Corruption Barometer), WorldBank (WGI-Worlwide Governance Indicators, COC – Control of Corruption) және UN сияқты халықаралық ұйымдар оң бағалады.

Өздеріңізге белгілі болғандай, өткен жылдың соңында сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін жазаны қатаңдату және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа құралдарын енгізу мақсатында, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігін одан әрі арттыруға бағытталған заң қабылданды.

Осы Заңда:

1. Ауыр және аса ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарға қатысты шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдануға тыйым салынды;
2. Парақорлықтың ауыр құрамы үшін сотталған сыбайлас жемқорлар үшін қауіпсіздігі барынша төмен қылмыстық-атқару мекемелерінде
   (қоныс-колонияларда) бірден жазасын өтеу мүмкіндігі алынып тасталды;
3. Мемлекеттік қызметшілер, Парламент депутаттары мен судьялар үшін Қазақстан Республикасынан тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде шоттар (салымдар) ашуға және иеленуге тыйым салынды;
4. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судьяларына сыбайлас жемқорлық үшін жаза қатаңдатылды;
5. Пара берушілер мен делдалдардың парақорлықтағы жауапкершілігі күшейтілді.

Төрағаның бірінші орынбасары Олжас Абайұлы Бектенов өткен баспасөз конференциясында аталған өзгеріс бойынша толық түсіндірмелер берді.

Жалпы, заңсыз әрекеттер үшін жазаның бұлтартпастығы заңдылықтың маңызды қағидаты ғана емес, сонымен бірге қоғамдық әділеттілікті қамтамасыз етудің көрсеткіші болып қала береді.

Мемлекеттік қызметшілер мен еліміздің азаматтары сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық және әлеуметтік жауапкершілікті де түсінуі тиіс.

Пара бергені, алғаны, делдалдығы, көмектескені және пара беруге итермелегені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген.

Жаңа Заңмен (ҚК-нің 367-бабы 2-бөлігі) айтарлықтай мөлшерде пара беру «ауырлығы орташа» санаттан «ауыр» санатқа ауыстырылғанын және жазаның жоғарғы шегі 5 жылдан 7 жылға дейін ұлғайтылғанын еске саламын.

Пара беру және делдалдық бойынша да айыппұлдың ең төменгі мөлшері екі есе ұлғайтылды (ҚК-нің 366-бабы 1-бөлігі – параның 10 еселенген мөлшерінен
20 еселенген мөлшеріне дейін, ҚК-нің 368-бабы 1-бөлігі – параның 5 еселенген мөлшерінен 10 еселенген мөлшеріне дейін).

Сондай-ақ, пара берушілер мен парақорлықтағы делдалдар (бірнеше рет не қылмыстық топпен немесе адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып делдалдық жасаған) енді мерзімінен бұрын шартты түрде босату және ең төменгі қауіпсіздік колониясында жазасын өтеу мүмкіндігінен айырылды.

Жалпы алғанда, лауазымды адамға пара бергені үшін (ҚК-нің 367-бабы) 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру (егер пара аса ірі мөлшерде болса – бұл 10 мың АЕК-тен астам), сондай-ақ мүлкін тәркілеу, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыру, әскери атақтардан, сыныптық шендерден, мемлекеттік наградалардан және т.б. айыру сияқты ірі айыппұлдар мен қосымша санкциялар көзделген.

Аса ауыр жаза әлеуметтік жауапкершілік және сыбайлас жемқорлықтың арқасында қоғамда болып жатқан салдар болып саналады, мұны сіздер біздің интернет ресурстарымызда орналастырылған бейнероликтерден көре аласыздар.

Егер азамат пара бергені туралы құқық қорғау органына немесе арнайы мемлекеттік органға өз еркімен хабарлаған болса немесе оған қатысты лауазымды адам тарапынан параны қорқытып алу орын алған жағдайда ғана, пара бергені үшін қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін болады. Барлық қалған жағдайда: «кім пара берсе, соған жаңа Заңға сәйкес қатаң жаза салынады».

Мұндай жағдайда моральдық қағидаларды ұстанудан бас тартқан дұрыс немесе парақорлық туралы алдын-ала хабарлаған жөн.

Бүгінгі брифингте біз пара беру, жәрдемдесу, делдалдық және пара беруге итермелеу фактілері бойынша қылмыстық істерді тергеудің жай-күйін қарастырамыз.

2018-2019 жылдары және 2020 жылдың 12 айында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет пара беру фактісі бойынша 1000-нан (1054) астам қылмысты тіркеді.

Бұл ретте соңғы 3 жылдағы динамика пара берушілерге қатысты қылмыстарды тіркеу фактілерінің өскенін айғақтайды (2018 жылы – 232, 2019 жылы – 342, 2020 жылы – 480).

Мәселен, егер 2018 жылы 232 қылмыс тіркелген болса, 2020 жылы осындай 480 факт екі есе көп тіркелген.

Пара берушілерді анықтаудың артуы адал мемлекеттік қызметшілердің оларға пара беру фактілері туралы жиі хабарлауын көрсетуі мүмкін.

Пара бергені үшін 641 адам сотталды (2018 жылы – 198, 2019 жылы – 187, 2020 жылы – 256).

Оның ішінде бас бостандығынан айыруға 151 адам (2018 жылы – 52, 2019 жылы – 37, 2020 жылы – 62), айыппұлға 413 адам сотталды (2018 жылы – 109, 2019 жылы – 128, 2020 жылы – 176), 62 адамға қатысты бас бостандығын шектеу қолданылды (2018 жылы – 30, 2019 жылы – 16, 2020 жылы – 16) және т.б. – 15 (шартты түрде соттау, кейінге қалдыру және т.б.).

2020 жылы 10 жылдан астам бас бостандығынан айыруды 19 пара беруші мен айдап салушы алды.

Өткен жылы аса ірі мөлшерде пара беруге итермелегені үшін бас бостандығынан айырудың ең ұзақ мерзімін Ақтөбе облысы әкімінің бұрынғы орынбасары Мамунов алды, ол 12 жылға бас бостандығынан айыруға сотталды.

Пара бергені үшін сотталғандардың 17%-дан астамы (111 мемлекеттік қызметші) соттылықтан басқа, мемлекеттік қызметтен босатылған және өмір бойы мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығынан айырылған мемлекеттік қызметшілердің өздері болып табылады.

Сонымен бірге, 678 адам (бір адам бірнеше қосымша жазаға сотталуы мүмкін) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру – 602; арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру – 50; мүлкін тәркілеу – 26 адам сияқты қосымша жазалау шараларына сотталуы мүмкін.

Талдау көрсеткендей, көп жағдайда пара берушілер жеке компаниялардың өкілдері болып табылады, олар лауазымды тұлғаларды параға сатып алу арқылы кәсіпкерлік қызметті қолайлы жүзеге асыру немесе мемлекеттік сатып алу шарттары бойынша орындалған жұмыстардың актілеріне кедергісіз қол қою үшін мәселелерді шешеді.

Мысалға, 2018 жылы аса ірі мөлшерде (627 млн. теңге) пара бергені үшін «Baiterek Development» АҚ лауазымды тұлғаларына «Нұрлы Жол» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жалға берілетін тұрғын үй құрылысы бойынша көрсетілген қызметтерді сатып алу кезінде құрылыс компанияларының мүдделерін қолдау үшін пара берген компания басшылары жалпы сомасы 1,9 млрд. теңге айыппұлға сотталды.

Ермегияевтің («ЭКСПО-2017» ҰК) ісі бойынша пара беруші (Ибадильдина)
7 жылға бас бостандығын шектеуге, ал көмектесушілер (Адамбаева мен Адамбаев) 5 және 7 жылға бас бостандығынан айыруға сотталды (ҚПК-нің 55-бабын қолдана отырып).

Сот айыппұл төлеу мерзімін белгілейді және айыппұл төленбеген жағдайда, жаза бас бостандығынан айыруға ауыстырылатын болады.

Жақында Алматы облысы Талдықорған қалалық сотының үкіміме:

Пара алғаны үшін:

- Алматы облысы Қарасай ауданы әкімінің орынбасары А.Р. Әшімбайға 75 млн. теңге мөлшеріндегі айыппұлға;

- Алматы облысы Кербұлақ ауданы әкімінің орынбасары С.Б. Қожахметов айыппұлға 3 млн. теңге мөлшеріндегі айыппұлға;

Бірнеше рет пара бергені үшін:

- «БАТТ Строй» ЖШС директоры К.К. Игіліков 52 млн. теңге айыппұлға;

Делдалдық үшін:

- «Еркай Сервис» ЖШС директоры Д.А. Райымбеков қылмыстық-атқару жүйесінің қауіпсіздігі барынша төмен мекемелерінде жазасын өтей отырып, 9 ай мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталды.

Әшімбай «Алматы облысы Қарасай ауданы Өмірзақ тұрғын ауданының құрылысы – 2-кезек» объектісінің құрылысы кезінде жалпы қамқорлығы үшін, делдал Райымбеков арқылы Игіліковтен 5 млн. теңге сомасында пара алды деген күдікке ілінді.

Қожахметов Игіліковтен коронавируспен ауыратын науқастарға арналған обсервациялық стационар объектісі бойынша мемлекеттік сатып алу шарттары бойынша орындалған жұмыстардың жалған актісіне қол қоюды ұйымдастырғаны және 15 млн. теңге сомасындағы бюджет қаражатын аударғаны үшін, 200 мың теңге сомасында пара алды деген күдікке ілінді.

Нәтижесінде: бір пара, төрт қылмыскер, ал кейде одан да көп (көмектесушілер, арандатушылар және т.б.).

Сонымен қатар, азаматтар әкімшілік жауапкершіліктен жалтарғаны және лицензия, сертификаттар, қызметтің әртүрлі түрлеріне рұқсат алу сияқты түрлі мәселелерді шешуге көмектескені үшін жиі пара береді.

Мысалға, Алматы облысында парақорлық фактілері бойынша тергеліп жатқан қылмыстық іс бойынша 94 пара беруші анықталды, олар пара беру жолымен кеден бекеті арқылы кедергісіз және жедел өту мәселесін шешуге тырысты, олардың бірқатары (21) түрлі жаза түрлеріне тартыла отырып сотталды.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде парақорлыққа делдал болу фактілері бойынша 150-ге жуық қылмысты тіркеді (2018 жылы – 68, 2019 жылы – 42, 2020 жылы – 37).

Соңғы үш жылда (2018-2020 ж.ж.) делдалдық үшін 106 адам сотталып, оның ішінде бас бостандығынан айыруға – 26 адам, бас бостандығын шектеуге – 5, айыппұлға – 69 және т.б. – 6 (шартты түрде соттау, кейінге қалдыру және т. б.) адам сотталды.

Пара беру, арандату, жәрдемдесу және делдалдық сияқты қылмыс құрамының қоғамдық қауіптілігін пара алумен салыстыруға болатындығын атап өткен жөн.

Делдал немесе серіктес – пара алушыға да, пара берушіге де пара беруге тікелей ықпал ететін тұлға.

Ол екі тарапқа да сенетін адам, кейбір жағдайларда сыбайлас жемқорлық қылмыстар дәл осындай делдалдың/көмекшінің қатысуы нәтижесінде жасалады

Сондықтан мұндай адамдардың іс-әрекеттері пара алушының іс-әрекетінен кем болмайтын қоғамдық қауіпке ие.

Агенттік осы бағытта сыбайлас жемқорлықты жалпыға бірдей қабылдамауды қалыптастыруға, құқықтық мәдениетті және азаматтардың мемлекеттік билік институттарына сенімін арттыруға бағытталған жүйелі алдын алу жұмыстарын жүргізуде.

Алдын алу іс-шараларымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ісінде жазаның бұлтартпастығы да маңызды қағидат болып қала береді.

Сонымен қатар, пара беруге итермелеу жағдайлары да жиі кездеседі.

Мәселен, 15.01.2021 жылы Өскемен қаласының Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының үкімімен:

- аса ірі мөлшерде (40 млн. теңге) пара беруге итермелегені үшін Д.Е. Баймадиев 7 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындаумен сотталды;

- пара беруге итермелегені және аса ірі мөлшерде алаяқтық жасауға оқталғаны үшін (40 млн. теңге) Ж.Е. Басболатов 10 жылға бас бостандығынан айырылды.

Сотталғандар өмір бойы мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда лауазымдарды атқару құқығынан айырылды.

Осылайша, пара берушілер тек қылмыстық жауапкершілікке тартылып қана қоймайды, сонымен қатар жағдайды жеке баю үшін қолданатын алаяқтар алдауы мүмкін.

Қылмыстық жауапкершіліктен тек бір ғана жолмен құтылуға болады –ешқашан пара беруге немесе алуға болмайды.

Өз кезегінде, бұл туралы хабарлаған адамдарға, егер кінәлі адамға қатысты әкімшілік жаза қолдану туралы сот қаулысы немесе айыптау үкімі заңды күшіне енген жағдайда, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылда жәрдемдесетін өзге де түрде біржолғы ақшалай сыйақы төленеді.

Тек 2020 жылдың өзінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлаған 182 адам жалпы сомасы 27 млн. 127 мың теңгеге көтермеленді. Өткен үш жылда 87 млн. теңге сомасына 600-ге жуық адам ынталандырылды.

Естеріңізге сала кетейік, 1000 АЕК-тен астам шығын-сыйақы осы соманың 10%-ын құрайды, бірақ 11 млн. 112 мың теңгеден аспайды.

Сонымен қатар, немқұрайлы емес азаматтар, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер грамоталармен, алғыстармен және басқа да көтермелеу түрлерімен көтермеленеді.

Мен қамқор азаматтардың, оның ішінде мемлекеттік қызметшілердің парақорлық туралы хабарламасының өсіп келе жатқан статистикасын ерекше атап өткім келеді.

Мысалға, 15.01.2021 жылы Ақтөбе қаласының №2 сотының үкімімен Ақтөбе облысының пробация қызметкеріне пара бергені үшін А.И. Коваленко мемлекеттік қызметте қызмет атқару құқығынан өмір бойына айыра отырып және қылмыстық – атқару жүйесі мекемесінде жазасын өтей отырып, 2 жылға бас бостандығынан айыруға сотталды.

Пробация қызметкері грамоталар мен алғыс хаттармен марапатталды, сондай-ақ ақшалай сыйақылар туралы мәселе шешілуде.

Қазіргі жағдайда біз қоғам тарапынан нақты және пәрменді қолдау көрсетілгенде ғана табысқа сене аламыз. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді іс-қимыл, атап айтқанда, халықтың белсенді қатысуымен ғана мүмкін болады.

Әділ қоғамда өмір сүру және өз балаларың үшін осындай қоғам құру үшін Өзіңнен «Пара алма да, алма да» баста, адал бол, парасатты бол және болашақ ұрпақты айналаңдағыларға адал және адал болуға тәрбиеле.

Ал егер сенен параны қорқытып алатын болса, CALL-орталыққа 1424 нөмірі бойынша хабарла.