Қазақстанда Қызыл кітапқа енгізілген жануарлар түрлерінің саны азайды

Алматы, Қазақстан, 2025 жылғы 18 желтоқсан – Зоология институтының бас директоры Роман Ященконың айтуынша, биыл Зоология ғалымдары сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлерінің санын азайтуды ұсынды.

Бұл тізім ҚР Қызыл кітабын жүргізуге негіз болып табылады, Зоология институтының мәліметі бойынша соңғы 10-15 жылда көптеген жануарлар топтарының жүйелілігінде елеулі өзгерістер болды. Осыған байланысты ғалымдар тізімді ҚР Қызыл кітабының 5-ші жаңартуына кіретін жануарлардың 227-ден 217-ге дейін қысқартуды ұсынды.

Қызыл кітаптың жаңа жаңартуынан 21 түрі алынып тасталды және 11 түрі енгізілді, ал 59 түрі мен кіші түрлері үшін латын, қазақ және орыс тілдеріндегі атаулары нақтыланды. Әр түрге саны мен оның динамикасы туралы барлық соңғы мәліметтер енгізілді, сонымен қатар таралу мен көші-қонның егжей-тегжейлі карталары жасалды, сақтау бойынша ұсыныстар берілді. Нәтижесінде, Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының 5-ші жаңаруы Омыртқасыздардың 82 түрін және омыртқалы жануарлардың 135 түрі мен кіші түрлерін қамтиды.

Басқалармен қатар Қызыл кітаптан су экожүйелерімен байланысты түрлер де өсірілді. Бұл ұлулардың екі түрі және инелік күзетші-император. Роман Ященконың айтуынша, Қызыл кітаптың қазіргі жаңаруына су және су маңындағы жануарлардың 52 түрі кіреді.

"Қызыл кітаптың жаңа жаңаруында су жануарларының 18 түрі ұсынылған, мысалы, Түркістан шаяны, Каспий жылан балығы, Арал мекіресі, Сырдария күректұмсығы және т.б. қалған 34 сирек түрі су маңындағы жануарлар тобына жатады. Бұл Каспий итбалығы, Жетісу Бақа тісі, Певцов құрбақасы, Орталық Азия кәмшаты және басқалары", - дейді Зоология институтының жетекшісі.

Су және су маңы жануарлары түрлерінің саны мен таралу аймағының қысқаруы, ең алдымен, антропогендік факторлардың әсерімен байланысты. Мәселен, Сырдария өзеніндегі су ағысының азаюы өзеннің су және су маңы экожүйелерінің өзгеруіне әкеліп, Арал теңізі деңгейінің апатты түрде төмендеуіне себеп болды. Соның салдарынан эндемик балық түрлері — арал албырты, Сырдария жалған күректұмсығы, шортантәрізді жереқ, арал қаязы және Түркістан қаязы жойылып кету қаупіне ұшырады.

Каспий теңізінде де қазіргі уақытта су деңгейінің төмендеуі үрдісі байқалуда, бұл су экожүйелері мен су маңы экожүйелерінің біртіндеп деградацияға ұшырауына әкеліп соғуда. Сонымен қатар, соңғы онжылдықтарда климаттың аридтенуі салдарынан ішкі су алаптарын қоректендіретін мұздықтардың еру қарқыны күшейіп келеді. Аталған үдерістер еліміздің су және су маңы фаунасының, соның ішінде балықтар, қосмекенділер мен суға бейімделген омыртқалы және омыртқасыз жануарлар түрлерінің тіршілік ету жағдайына теріс әсерін тигізуде.

«Су және су маңы жануарлары көбеюінің азаюына әсер ететін тағы бір маңызды себеп – маусымдық тасқын сулардың өтуіне кедергі келтіретін бөгеттердің салынуы. Бұл өзен аңғарларындағы су және су маңы экожүйелерінің тоқырауына алып келеді. Осындай антропогендік ықпалдың айқын мысалдарының бірі – ортаазиялық кәмшат (выдра). Соңғы онжылдықтарда Қазақстан аумағында бұл түрдің көбеюі апатты деңгейде қысқарды», – дейді Зоология институтының басшысы.

Бұдан бөлек, өткен ғасырда ортаазиялық өзен кәмшаттары қарқынды түрде аңшылық нысанына айналып, бұл да олардың санының азаюына себеп болды. Бөгеттердің салынуы, өрттердің орын алуы, тоғайлы ормандардың тікелей кесілуі, өзен аңғарларында құрылыс жұмыстарының күшеюі, сондай-ақ жағалау аймақтарында мал жаю су және су маңы жануарлары түрлерінің мекен ету ортасының тарылуына әкелуде. Белгілі бір түрлердің саны мен таралу аймағының қысқаруы қоректік байланыстардың бұзылуына соқтырып, соның салдарынан басқа түрлер популяциясының да азаюына әкеледі. Өйткені табиғатта барлық тірі ағзалар өзара тығыз байланыста.

Су және су маңы экожүйелерінде бөгде түрлердің пайда болуы су және су маңы жануарларының саны мен таралу аймағына әсер ететін тағы бір маңызды себеп болып табылады. Адамның оларды өсіру және шаруашылық мақсатта пайдалану үшін жергілікті өзен алаптарына бөгде балық түрлерін жіберуі көп жағдайда жергілікті аборигендік балық түрлерінің тоқырауына, яғни санының азаюына және тіршілік ету жағдайының нашарлауына алып келді.

Осылайша, ХІХ ғасырдың соңы­нан бастап Оңтүстік Балқаш маңы өңірінің су экожүйелеріне 26-дан астам бөгде балық түрі жіберілген. Соның салдарынан жергілікті 14 аборигендік балық түрінің таралу аймағы мен саны апатты түрде қысқарды. Мәселен, жаңа қоныстанған түрлермен бәсекелестік нәтижесінде ХХ ғасырдың ортасына дейін кең таралған әрі жаппай кездесетін Іле шармайы ХХІ ғасырдың басында дерлік жойылып кетті.  Тағы бір мысал — еуропалық күзен. Бұл түр бұрын әкелінген солтүстік америкалық күзеннің әсерінен өзінің табиғи ортасынан дерлік ығыстырылып шықты.

Жойылып бара жатқан су маңы құстарының қатарында жіңішке тұмсықты шалшықшыларды атап өтуге болады. Қазақстан аумағында бұл түр өткен ғасырда батыс және солтүстік өңірлерде шағын топтармен ғана тіркелген. Аталған құстың дүниежүзілік саны 50 дарақтан аспайды, ал соңғы рет сенімді түрде 2001 жылдың сәуір айында Орталық Венгрияда байқалған. Қазіргі таңда бұл түрдің мүлде жойылып кетуі ықтимал деп есептеледі.

«Зоология институты Қазақстанда ғана емес, одан тыс аумақтарда да биоалуантүрлілікті қорғауға бағытталған экологиялық бағдарламалар мен бастамаларды белсенді түрде қолдайды. Табиғатта барлығы өзара байланысты, жануарлар дүниесі мемлекеттік шекараларды мойындамайды. Сондықтан халықаралық ынтымақтастық — маңызды табиғи экожүйелерді сақтаудың тиімді жолы. Біздің институттың ғылыми қызметкерлері тәжірибе алмасу мақсатында шетелдік әріптестермен конференциялар мен кеңестерге, оқыту семинарларына жиі қатысады», — деп бөлісті Роман Ященко.

Жабайы жануарлар түрлерін сақтау және ұтымды пайдалану жөніндегі шараларды әзірлеу мақсатында Институт түрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен ынтымақтастық орнатады. Атап айтқанда, Институт «Охотзоопром» мамандандырылған ұйымымен, БҰҰ Даму бағдарламасымен (ПРООН), АСБК-мен, KazGeo компаниясымен, Табиғатты қорғаудың халықаралық одағымен (МСОП), Дүниежүзілік жабайы табиғат қорымен (WWF) бірлесе отырып  ұтымды пайдалану жолдарын айқындау, сондай-ақ басқа да жануарлар түрлерін сақтау бағытында белсенді жұмыс жүргізуде. Олардың қатарында тұяқтылар тобына жататын жануарлар — арқар, жайран, тоғай бұғысы, Пржевальский жылқысы, сондай-ақ мысықтұқымдастар — қ барыс, жолбарыс және басқа да сирек кездесетін түрлер бар.

Сонымен қатар, Институт халық арасында биоалуантүрлілік туралы білімді кеңінен насихаттауға ерекше мән беріп, болашақта зоологиялық мамандықтарға жас кадрларды тартуға күш салуда. Мәселен, Canon компаниясымен бірлесіп, Зоология институты «Көрінбейтін әлем: су астындағы қала» атты фотокөрмені ұйымдастырумен айналысуда. Бұл көрме маржан рифтерін және су экожүйелерін қорғауға арналған. Көрме аясында Қазақстанның су және су маңы жануарларының фотосуреттері мен олардың өмірінен сыр шертетін деректер, сондай-ақ Англияда орналасқан маржандарды қолдан өсіру зертханасынан алынған бірегей кадрлар ұсынылады.

Coral Spawning International зертханасының жетекшісі, теңіз биологы, доктор Джейми Крэггстың айтуынша, соңғы елу жылда Дүниежүзілік мұхиттағы маржан рифтерінің 50 пайызы жойылған. Маржандар су температурасының көтерілуі, балықты шамадан тыс аулау, жағалау аймақтарының қарқынды игерілуі және мұхит суларының қышқылдануы салдарынан аса қатты күйзеліс жағдайында тұр. Қазақстан Дүниежүзілік мұхиттан алыс орналасқан, сондықтан маржан рифтерінің жойылуы бізге қатысы жоқ мәселе секілді көрінуі мүмкін. Алайда, шын мәнінде олай емес. Жағалаудағы туризмсіз және теңіз балықтарын тұтынбай-ақ өмір сүруге болар, бірақ оттегісіз тіршілік ету мүмкін емес.

Мұхиттар Жер шарының 70 пайызын алып жатыр және жылу мен көмірқышқыл газын сіңіру арқылы жаһандық климатты реттеуде шешуші рөл атқарады. Біз тыныстайтын оттегінің 50 пайыздан астамын Дүниежүзілік мұхит қамтамасыз етеді.

«Яғни, Жер бетіндегі әрбір екінші тынысымыз үшін адамзат мұхитқа қарыз», – дейді доктор Джейми Крэггс. – «Ал маржан рифтері мұхиттардың тіршілік қуатының көзі болып табылады».

Маржандар — көпшілік ойлағандай өсімдіктер емес, жануарлар. Олардың ашық әрі әсем түстері маржан ұлпаларында тіршілік ететін зооксантеллалар деп аталатын микробалдырларға байланысты. Бұл балдырлар маржандармен симбиоздық қатынас түзеді: зооксантеллалар маржан денесін паналайды, ал есесіне фотосинтез процесі арқылы түзілген қанттарды бөліп шығарып, сол арқылы маржандарды қоректендіреді. Зооксантеллалар — өсімдіктер тобына жатады және құрлықтағы өсімдіктер сияқты көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөледі.

Алайда соңғы жылдары бұл симбиоздық байланыс жиі бұзылуда. Себебі маржандар қоршаған ортаның жағдайына, әсіресе судың температурасының жоғарылауына өте сезімтал. Температура көтерілген кезде маржандар күйзеліске ұшырап, инстинктивті түрде өз бойындағы балдырларды шығарып тастайды. Нәтижесінде тек әлсіз, жалаңаш қаңқалар ғана қалады, ал маржан рифтеріне тән бай суасты әлемі, балықтардың көптеген популяциялары бұл аймақтан көшіп кетеді немесе мүлде жойылады.

Зооксантеллаларсыз қалған маржандар тек түсінен айырылып қана қоймайды (маржанның ағаруы — coral bleaching), сонымен қатар ашығуға ұшырайды. Ал егер уақытылы қорғау шаралары қабылданбаса, маржандар біртіндеп қырылып кетуге мәжбүр болады.

Маржан рифтерін қалпына келтіру  мақсатында Canon компаниясы, маржандарды қолдан өсірумен айналысатын британдық Coral Spawning International зертханасы және Сейшел аралдарындағы жетекші коммерциялық емес табиғат қорғау ұйымы Nature Seychelles күш біріктіріп, World Unseen: Coral Matchmaking («Көрінбейтін әлем: риф романтикасы») жобасын бастады.

Canon компаниясының озық технологиялары — камералардан бастап спутниктерге дейін — зерттеушілерге маржандардың уылдырық шашу үдерісін бұрын-соңды болмаған дәлдікпен бақылауға мүмкіндік береді. Бұл маржандардың көбею биологиясын тереңірек түсінуге жол ашып, ғалымдарға зертханалық жағдайда әртүрлі маржан түрлерін құжаттап, оларды өзара сәйкестендіру арқылы климаттық өзгерістерге анағұрлым төзімді жаңа түрлерін қалыптастыруға жағдай жасайды.

«Жаңа маржан түрлерін Сейшел аралдарындағы рифтердің біріне қоныстандыру жоспарланып отыр. Осы арқылы зертханалық жағдайда өсірілген маржандардың табиғи ортада қаншалықты бейімделе алатынын бақыламақпыз», — дейді Canon компаниясының Қазақстандағы коммуникациялар және әлеуметтік жобалар жөніндегі менеджері Марал Рахимжанова. — «Алматы қаласында біз су экожүйелеріне арналған көрме өткізуді жоспарлап отырмыз. Көрме аясында маржандарды өсіру зертханасынан алынған фотосуреттер, сондай-ақ Қазақстандағы сирек кездесетін су және су маңы жануарларының бейнелері ұсынылады. Зоология институты мен Қазақстанның танымал жабайы табиғат фотографтары арасынан пікірлес серіктестер тапқанымызға қуаныштымыз. Бірлесе отырып, Қазақстанның бай жануарлар дүниесін және оны сақтаудың неліктен аса маңызды екенін көрсетуді көздейміз. Биоалуантүрлілік пен экологиялық бастамалар туралы білім тек ғалымдарға ғана емес, барша жұртқа қолжетімді болғанын қалаймыз».

Көрмені көктем мезгілінде Алматы қаласында өткізу жоспарланып отыр.