Қазақстан Республикасындағы гендерлік теңдік туралы

Гендер (ағыл. gender) - қоғамда адамның мінез-құлқын анықтайтын және бұл мінез-құлық қалай қабылданатындығын анықтайтын, әлеуметтік жыныс. Қоғамдық ғылымдарда «гендер» ер мен әйел қызметінің аясының биологиялық жыныстарының айырмашылығынан емес, қоғамның әлеуметтік ұйымынан тәуелді болатын, «әлеуметтік жыныс» дегенді ғана білдіретін тар мағынаға ие.

Бітімгершілік қоғамда әрқашан ер мен әйелдің әлеуметтік теңдігі мәселесі тұрды.

Тәуелсіздік  алған күннің бірінші күнінен бастап гендерлік тепе теңдік мәселелері Мемлекет Басшысының саясатында ортаңғы орын алады.

Гендерлік теңдікті шешу үшін 1995 жылы Мемлекет Басшысымен ҚР Президенті жанындағы демографиялық саясат және отбасы, әйелдер мәселелері бойынша Кеңес құрылып, бірінші рет әйелдердің жағдайларын жақсартудың мемлекеттік саясаттың тұжырымдамасы жасалынды. 1998 жылы Кеңес ҚР Президенті жанындағы отбасы және әйелдер істері бойынша Халықтық комиссия болып қайта құрылды.

Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев комиссияның негізгі төрт қызметін айқындады: олар әйелдердің саяси экономикалық жылжуы, әйелдер және олардың отбасы денсаулығының жақсаруы, сонымен қатар әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою.

Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда «Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрлерін жою туралы», «Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы» және «Әйелдердің саяси құқықтары туралы», «Азаматтық және саяси құқықтар туралы» халықаралық пактілер, «Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы» жыныстардың тепе-теңдігіне қатысты, барлық негізгі конвенциялар ратификацияланды.

2005 жылдың 29 қарашасында Мемлекет Басшысының Жарлығымен 2006-2016 жылдарға Қазақстан Республикасында Гендерлік теңдік стратегиясы бекітілді, ол мемлекеттің гендерлік саясатын жүзеге асыратын негізгі құжаттардың бірі болып табылады.

Стратегияда ер мен әйелдің биліктік құрылымда қатысуын теңдестіруге жеткізу қарастырылуда; экономикалық тәуелсіздік үшін теңдей мүмкіндікті қамтамасыз ету, өз бизнесін дамыту және қызметте өсу; білім жүйесіне гендерлік білімді енгізу; өмірдің сапасын арттыру мен қалыпты халықты келтіруді қамтамасыз ету үшін, ердің, әйелдердің және жасөспірімдердің денсаулықтарын жақсарту; жыныс белгілері бойынша зорлықтан босату отбасында міндеттерді және құқықты теңдей жүзеге асыру жағдайын жасау.

Стратегияны жүзеге асыру мақсатында 2009 жылы қазақстандық заңнамада гендерлік жолдауды күшейтуде екі Заң қабылданды.

2009 жылы 04 желтоқсанда тұрмыстық зорлықты болдырмау және жою, отбасы-тұрмыстық қарым-қатынас саласында адамдар мен азаматтардың заңды мүдделерін және бостандығын, конституциялық құқықтарын қорғауға бағытталған «Тұрмыстық зорлықтың алдын алу туралы» ҚР Заңы қабылданды. Қабылданған Заң әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлықты болдырмау және жою үшін нақты құқықтық жағдайларды жасады.

2009 жылы 08 желтоқсанда жергілікті өзін өзі басқару органдарында және мемлекеттік биліктердің заңнамалық, атқарушылық және сот тармақтарында, ерлер мен әйелдердің тең әріптестік қарым-қатынасын сақтау, икемділігі мен кәсіптік дайындығы, олардың тәжірибесіне сәйкес мемлекеттік қызметке ерлер мен әйелдердің тең қол жеткізуін қамтамасыз ету мемлекеттік органдардың басшыларымен нұсқауланатын «Ерлер мен әйелдердің тең құқығы және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдері туралы» Заң қабылданды.

Бірінші рет заңнамада «гендерлік теңдік» деген ұғым бекітілді, ол ерлер мен әйелдер арасында жыныстық тиесіліліктен тәуелсіздіктен тыс өмірдің саяси, әлеуметтік, қоғамдық және мәдени салаларына қатысуға нақты қол жеткізу және теңдей мүкіндік және де тең құқықты ерлер мен әйелдерге қамтамасыз ететін құқықтық мәртебе.

Аналықты, балалықты және әкелікті қорғау, жүктілік және тууға байланысты әйелдерді қорғау, ерлер өмір сүруінің ұзақтығы, әйелдерді қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқарушылық заңнамаларында қорғау шаралары, жыныс белгілері бойынша кемсітушілік деп саналмайды.

Қазақстанда әйелдер білімге ерлер сияқты теңдей қол жеткізе алады. Әйелдер жоғары азаматтық белсенділікті танытуда. 150 әйелдер басқаратын үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істеуде.

Әйелдер мен балалардың денсаулықтарын жақсарту бойынша шаралар қолға алынуда. «Халық денсаулығы» атты, яғни әйелдердің денсаулығы мәселелелері бойынша мақсатты бағдарламаларды қамтитын, Мемлекеттік бағдарлама жүзеге асырылуда.

Ерекше назар әйелдерге қатысты зорлықпен күреске назар аударылады, нақтырақ бұл мәселеде қоғамда гендерлік теңсіздік жылдам көрініс береді.

Гендерлі зорлықтың бұқаралық және таратушылық көріністері – бұл бейбітшілік тенденция, яғни әлеуметтік шегі жоқ және ұлттылыққа, діндарлыққа, халықтың өмір сүру деңгейіне тәуелді еместігі барлығына белгілі.

Қазақстан Республикасының Президентінің тапсырмасы бойынша ІІМ жүйесінде әйелдер мен балаларға қатысты зорлықпен күресу бойынша арнайы бөлімшелер құрылған.

Халықтық комиссия жанында заңнаманың гендерлік сараптамасы бойынша Кеңес құрылды.

ҚР гендерлік саясатын дамытуда маңызды қадам – отбасы-неке заңнамасының жасалуы. «Отбасы және неке туралы» ҚР жаңа кодексі алты тараудан тұрады, онда некеге отыру және некені тоқтату тәртіптері, шарттары, ерлі зайыптылардың міндеттерін және құқықтарын анықтайтын, мүліктік режимі, ата-ананың міндеттері мен құқықтары, баланың құқығы, баланың шығу тегін анықтау, баланы қорғау ғана емес, сонымен бірге «суррогатты ана» және «ұрпақты болудың қосалқы амалдары мен технологияларының», сонымен қатар ұлды (қызды) халықаралық асырап алу кезінде қазақстандық балалардың құқығын қорғау нормалары енгізілген.

Солтүстік Қазақстан облысы

Ғабит мүсірепов атындағы ауданның

№ 2 аудандық сотының кеңсе менгерушісі                            

Исмагулова К.