22-қадам Тергеу судьясы өкілеттілігінің кеңеюіне жол ашты

Елбасыныц аталмыш бағдарламасы, ягни, Улт жоспарыньщ 22-кадамы адамньщ жэне азаматтардьщ конституциялык кукыгын шектейтін барлык тергеу кызметі жоніндеп өкілеттіліктің біртіндеп тергеу судьясына берілуі аркылы сотта айыптау тарапы мен коргау тарапыныц арасындагы тецгер1мд1 камтамасыз ету кажеттілігіне бағытталган болатын. Бұл мәселенің мацыздылыгы туралы, ягни кылмыстык процесте айыптау тарапы мен коргау тарапыныц арасындагы жарыспалылык кагидасын будан әрі дамыту жоншде Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейінгі кезеңге арналган кукыктык саясат Тұжырымдамасында да айтылған еді. Әрине, қылмыстық процесте бұндай теңгерімді іске асыруга айыптау тарапына да коргаушы тарапка катысы жоқ, кайсыбірінің жағын жақтамайтын, ешкайсысына да тәуелді емес, тек заңның муддесін корғайтын процесс ал дербес тулга - тергеу судьясының кызметі ықпал етеді.

Қазакстанда 2008 жылы «камауда устау» жэне «уй камакта устау» түріндеп бултартпау шараларын санкциялауды прокуратура кузырынан алып соттарга беру сот өндірісінің жаңа моделін енгізудің бастамасы еді, ұлттык зацнаманы жетілдіруге, халы каралы кстан дарттарга сэйкестещцруге багытталган озык кадам болды.

Кешн 2015 жылдан бастап елімізде кылмыстык сот өндірісінде тергеу судьясы институтыньщ енгізілуі Қазакстанныі іс бойынша тараптардың, тецдш жэне жарыспалылыгыньщ негурлым тольщ юке асырылуын, азаматтардьщ кукыктары мен бостандыктарыньщ пәрменді коргалуын камтамасыз етуде жалпы кабылданган хальщаралык стандарттарга бейілділігінің куәсі.

Сотка дешнп ещцрюте соттьщ бакылауын кецейту жэне кылмыстык процесте жеке адамньщ кукыктары мен бостандыктарыньщ тиісті кегилджтерш куру тергеу судьясыныц катысуынсыз мумкш емес. Буган дейш турлі тергеу эрекеттерше санкция беру прокурордыц, ягни айыптау тарапыныц кузырында болган еді.

Тергеу судьясыныц максаты - озше кылмыстык кудалау функциясын кабылдамай соттыц бакылауын жургізуді жузеге асыру. Ол - кылмыстык процестеп тараптардыц мумюнджтершщ тещцпн, адамныц жэне азаматтардьщ кукыктары мен бостандыктарыньщ зацсыз шектелушен, жеке адамныц конституциялык кукьщтарыныц сотта коргалуын, непзсхз айыптаудан жэне сотталудан коргауды камтамасыз ететш процессуальдьщ дербес тулга. Ол тек зацныц муддесш колдайды.

Тергеу судьясыныц кузырына «кузетпен устау», «уй камак» туршдеп бултартпау шараларына санкция беру жэне кузетпен устау мерз1мдерш узарту, сот психолого-психиатриялык сараптама отюзу ухшн адамды медициналык мекемеге мэжбурлеп жаткызу, мэйггп эксгумациялау, хальщаралык 1здеу жариялау, мулжке токтам салу, кэмелетке толмаганды арнаулы мекемеге орналастыру юредь

ҚР-сы КПК-нің 148-бабының 8-бөлігіне сай тергеу судьясыныц кузырына кузетпен устау туршдеп бултарпау шарасын санкциялаумен катар кепш молшерш де айкындау кешірім, орта жэне ауыр кылмыстар бойынша карастырылган. Кепшд1 бултартпау шаралардыц негурлым катац турлерше балама ретшде кещнен колдануга алгышарттар жасалган. Будан баска, егер кылмыстык кудалау органы сараптама тагайындау туралы өтінішті непзсгз канагаттандырусыз калдырган жагдайда, бундай отініш қарау да тергеу судьясының ерекшелігіне жатады.

Сондай-ак, тергеу судьясыныц жәбірленушінің және куәнің жауаптарын сактап кою туршдеп процессуалдык эрекетшщ мацыздылыгын айта кеткен жон. Мысалы белгілі бір адамнан сот мэжшсшде жауап алу мумюн болмаган жагдайда, оныц шетелде туруына немесе ел аймагынан шыгып кетуше байланысты, сондай-ак кайтыс болган жагдайда, ол адамньщ тергеу судьясына берген жауаптары колданылады, ягни \ст\ сотта карау барысында сол адамньщ жауаптары жария етшед1 жэне дэлелдеме ретшде кабылданады. Бундай жауап алу әдісі ауыр наукас адамдарга жэне жас балаларга не жасөспірімдерге катысты да колданылуы мүмкін.

Айғактарды сақтап қою кезінде, ҚР ҚПК -тщ 217-бабыньщ 3-бөлігіне сэйкес, тергеу судьясыньщ жэб1рленуип мен куэдан жауап алуы прокурордыц, кудктшщ, оныц адвокатыныц, ал кажет болган жагдайларда процеске баска да катысушылардьщ катысуымен журпзшедь Егер куджтшщ жауап алуга катысуы жэб1рленуипнщ, куэнщ каушс1зд1пне катер тощцретш болса, айгакты сактап кою куджтшщ катысуынсыз да журпз1лу1 мумюн.

2016 жылдан бастап тергеу судьясыньщ окыеттЫп кецейтшд}, ол сотка дешнп 1С журпзу барысында жан-жакты тексеруді, тштуд1, алуды жэне жеке тінтуді санкциялау мәселелерін де қарап, шешім қабылдайды. Мұның өзі азаматтардың құқығын шектейтін тергеу әрекеттеріне, заң бұзушылыққа жол бермеуге ыкпал етеді.

Қорыта айтканда, Ұлт жоспары белгіленген «100 кадам» багдарламасының 21 жане 22-ші тармақтары Алкабилер соты мен тергеу судьяларының өкілеттілігін кенейтуге зор ыкпал еткен бірден-бір стратегиялық құжат. Еліміздің сот жүйесіндегі ауыз толтырып айтарлык осындай басым бағыттар алдағы уақытта қазақ қоғамына тек қана оң әсерін тигізіп, асқан жауапкершілікті, ыктиярлыкты талап ететін саланың дамуына үлкен септігін тигізеріне сеніміміз мол.