Қылмыстық істерді алқабилердің қатысуымен қарау ерекшеліктері

Мемлекетіміз тәуелсіздік алған кезден бастап сот жүйесін, жалпы құқықтық жүйені дамытуға ерекше көңіл бөлінді.  «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңы қабылданды.  Судьялардың беделін көтеріп, тәуелсіздігін нығайтуға ерекше назар аударылды.  Сот жүйесін жетілдіруде сот ісін ұйымдастырудың халықаралық стандарттарын қамтамасыз ететін нормалар көрсетілген Құқықтық саясат тұжырымдамасы қабылданды.  Соның бір айғағы – аса ауыр қылмыстық істерді қарауға, оның ішінде қылмыстық істерді алқабилердің қатысуымен қарауға мамандандырылған соттардың құрылуы. Осы орайда қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттың басты ерекшелігінің бірі бұл сотта қылмыстық істердің  алқабилердің қатысуымен  қаралуында.

       Алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізу қылмыстық істерді қарауға және шешуге халық өкілдерін тарту болып табылады.     Бұл жерде сот құрамы бір жағынан қылмыстық оқиғаның болған немесе болмағанын анықтау және қылмыс болған жағдайда жаза тағайындау мәселелерін шешуге құқық берілген кәсіпқой емес алқабилерден, екінші жағынан барық мәселені құқықтық тұрғыдан шешуге құқылы кәсіпқой судьядан тұрады. Алқаби - санасы заң қағидаттарының ықпалынан тәуелсіз, қылмыс жасаған адамның кінәлілігі немесе кінәлі еместігі туралы шешім қабылдаған кезде тек ар-ұятты, әділдікті және өзінің сенімін басшылыққа алатын алқа құрамына қылмыстық істер жүргізу заңының талабына сай іріктеліп алынған адам.

       Алқабилердің қатысуымен Қазақстан Респбуликасының  Қылмыстық кодексінде өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру көзделген қылмыстық істер бойынша  қаралуға жатады.              

        Бұл орайда  айыпталушыға, сотталушыға өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру көзделген қылмыс жасағаны туралы айып тағылса, ол қылмыстық-процестік кодексінің талаптарына сай сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында және де алдын ала  тыңдауды өткізу аяқталғанға дейін  өзіне қатысты қылмыстық істі  алқабилердің қатысуымен өткізу туралы өтінішін беруге құқылы. Яғни осындай  өтініш берілген және оны қолдаған  жағдайда міндетті түрде қылмыстық іс  алқабилердің қатысуымен қаралады.

       Қылмыстық іс бойынша сотталушының істі алқабилердің қатысуымен қарау туралы өтінішхатының болуына немесе болмауына қарамастан міндетті түрде алдын ала тыңдау өтікізіледі. Егер сотталушы өз ісiн алқабилер қатысатын сотқа қарату туралы өз өтiнiшхатын растаса, онда судья осы өтiнiшхатты қанағаттандыру туралы шешiм қабылдайды, бұл ретте басқа сотталушылардың пікірі ескерілмейді және мемлекеттiк айыптаушы, жәбiрленушi, сотталушы және оның қорғаушысы мәлiмдеген басқа өтiнiшхаттарды қарауға көшедi. Сот талқылауына қатысу үшiн алқабиге кандидаттарды алдын ала кездейсоқ таңдау тәртiбi жүргізіледі. Судья істi алқабилер қатысатын соттың қарауына тағайындау туралы қаулы шығарылғаннан кейiн сот отырысының хатшысына саны қаулыда көрсетiлген алқабиге кандидаттарды алқабиге iрiктеу үшiн олардың сот отырысына келуiн қамтамасыз ету туралы өкiм бередi.

        Басты сот талқылауы тағайындалғаннан кейiн төрағалық етушiнiң өкiмi бойынша сот отырысының хатшысы соттағы бiрыңғай және қосалқы (жылдық) тiзiмдерден алқабиге кандидаттарды алдын ала кездейсоқ таңдауды жүргiзедi. Бiр сол адам сот отырыстарына алқаби ретiнде жылына бiр реттен артық қатыса алмайды.  Хабарлама алған азаматтар алқабилердi iрiктеу рәсiмiне қатысу үшiн сотқа келуге мiндеттi.  Төрағалық етушімен сот талқылауына қатысу үшін алқабиге кандидаттарды іріктеу өткізіліп, яғни  алқабиге кандидаттарды істі қарауға қатысудан босату, өздігінен бас тарту және қарсылық бiлдiру туралы мәселелерi шешіледі.

         Қазақстан Респбуликасының Қылмыстық-процестік кодексінде  алқабилер қатысатын соттың істі талқылауындағы, сот тергеуiндегі өзіндік ерекшелiктерi көрсетілген. Алқабилер сот процесінде сотта қаралатын дәлелдемелердi зерттеуге қатысып, төрағалық етушi арқылы сұрақтар қойып, сот тергеуiндегi барлық  әрекеттерге қатысуға толық мүмкіншілігі бар. Сонымен қатар,    төрағалық етуші алқабилердi дәлелдемелер ретiнде жарамсыз нақты деректермен таныстыруға тиiс емес,  егер сот талқылауы барысында дәлелдемелер ретiнде жарамсыз нақты деректер табылса,  оларды дәлелдемелер қатарынан алып тастау туралы мәселенi алқабилер жоқ кезде шешіледі. Сот тергеуіндегі  маңызды ерекшеліктерінің бірі  мемлекеттiк айыптаушы айыптау актісінің қарар бөлiмiн жария еткен кезде сотталушының сотталғандық фактiлерi туралы еске салуға құқылы емес.    Сотталушының бұрынғы сотталғандығына байланысты, оны құнықпа маскүнем немесе нашақор деп тану туралы мән-жайлар, сондай-ақ алқабилердiң сотталушыға қатысты терiс түсiнiгiн туғызуға ықпал ететін өзге де мән-жайлар алқабилердің қатысуынсыз зерттеледі. Алқабилер қатысатын сотта тараптардың жарыссөзi екi бөлiктен тұрады. Жарыссөздiң бiрiншi бөлiгi мемлекеттiк айыптаушының, жәбiрленушiнiң, қорғаушының және сотталушының сөздерiнен тұрады, олар сотталушының бұрынғы сотталғандығын еске салмай, оның кiнәсiнiң дәлелденгенi немесе дәлелденбегенi жөнiндегi өз ұстанымдарын баяндайды. Ал жарыссөздiң екiншi бөлiгi мемлекеттiк айыптаушының, сондай-ақ жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жауапкердiң немесе олардың өкiлдерiнiң, қорғаушының және сотталушының сөздерiнен тұрады, оларда сотталушының әрекеттерiн саралау, жаза тағайындау, азаматтық талап қою мәселелерi бойынша ұстанымдары баяндалады. Жарыссөздiң екiншi бөлiгi алқабилердiң қатысуынсыз өткiзiледi. Алқабилер қатысатын соттың шешуiне жататын сұрақтарды талқылау және тұжырымдау уақытында алқабилер сот отырысы залынан шығырылады. Алқабилер қатысатын соттың шешуiне  іс-әрекеттiң орын алғаны дәлелдендi ме; бұл іс-әрекеттi сотталушының жасағаны дәлелдендi ме; бұл іс-әрекеттiң жасалуына сотталушы кiнәлi ме, – деген үш негiзгi сұрақ қойылады. Сотталушының кiнәлiлiгi туралы негiзгi сұрақтан кейiн кiнәлiлiк дәрежесiн арттыратын немесе төмендететiн не оның сипатын өзгертетiн, сотталушыны жауаптылықтан босатуға әкеп соқтыратын осындай мән-жайлар туралы жекеше сұрақтар қойылуы мүмкiн.  Жарыссөз аяқталғаннан және сұрақтар тұжырымдалғаннан кейiн судья және негiзгi алқабилер үкiм шығару үшiн кеңесу бөлмесiне кетедi. Алқабилер қатысатын сотта қылмыстық iстi тоқтату туралы қаулы шығарылады және қылмыстық іс ақтау үкiмiн немесе айыптау үкiмiн қабылдаумен аяқталады.

Ақтөбе облысының қылмыстық істер

жөніндегі мамандандырылған  ауданаралық

сотының судьясы                                                                              

А.Сабыров