Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі бойынша істердің соттылығы

Үстіміздегі жылдың шілде айынан  бастап жаңа Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі қолданысқа еңгізілгенің біріміз білсек, бірімізге беймәлім болуыда мүмкін. Сондықтан, артық ақпараттың кеселі болмас деген оймен, аталған жаңа заңнаманың аумақтық соттылығы  туралы мәліметті ұсынамын.

          Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 29 маусымдағы № 350-VI  саңымен Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі  қабылған болатын. Жоғарыда айтылғандай бұл кодекс 2021 жылдың 1 шілдесінен  бастап қолданысқа еңгізіліп, Республиканың облыс орталықтарымен қоса Алматы Нұр-Сұлтан  қалаларында арнайы мамандандырылған әкімшілік соттар ашылды.

Мамандандырылған  әкімшілік соттардың негізгі мақсаты әкімшілік  рәсімдерді жүзеге  асыру барысындағы жеке  тұлғалармен заңды тұлғалардың тепе-теңдігін сақтау, заң үстемдігі мен әділеттілікті, бұзылған құқықтармен азаматтардың мүдделерін қорғау болып табылады.

Сондықтан, бұзылған құқықтарын қалпына келтіру және заңды мүдделерін қорғауда арыз шағымдарды соттардың қаралу аумағын анықтау  қажет.

        Әкімшілік істердің аумақтық соттылығы туралы нормалар аталған кодекстің 106 бабында нақты көрсетілген, яғни әкімшілік істер әкімшілік актінің шығарылған орны бойынша немесе жауапкердің орналасқан жері бойынша қаралуға жатады.

      Егерде,  Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерде шығарылған әкімшілік акт Нұр-Сұлтан қаласының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотында қаралуға жатады.

Сонымен қатар, электрондық құжат нысанында шығарылған әкімшілік акт талап қоюшының тұрғылықты (орналасқан) жері бойынша қаралады.

Ал,әкімшілік органға оның аумақтық бөлімшесінің, филиалының, өкілдігінің қызметінен туындайтын талап қою аумақтық бөлімшенің, филиалдың, өкілдіктің орналасқан жері бойынша беріледі.

      Жаңа кодексте істердің байланыстылығы бойынша және тараптардың таңдауы бойынша соттылық анықтау мәслесі де тысқары қалдырылмаған, онда; Бірнеше жауапкерге талап қою жауапкерлердің біреуінің орналасқан жері бойынша берілуі мүмкін. Яғни, іс соттылығына жататын бірнеше сот арасындағы таңдау талап қоюшыға тиесілі болады.

     Тараптар әкімшілік іс сот отырысында талқылауға тағайындалғанға дейін өздерінің арасындағы келісім бойынша осы әкімшілік іс үшін, оның ішінде соттың іс жүргізуіндегі әкімшілік істер бойынша да аумақтық соттылықты өзгерте алады.

      Егер, әкімшілік актімен, әкімшілік әрекетпен (әрекетсіздікпен) ұштасқан жауапкер келтірген залалды өтеу туралы талапты мамандандырылған аудандық және оған теңестірілген әкімшілік сот қарайды.  Сонымен  қатар моральдық зиянды өтеу туралы талап азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралатыны белгіленген.

     Талап қоюшы бірнеше талап қою талаптарын, егер олар бір жауапкерге қойылса, өзара байланысты болса және оларды қарау бір соттың құзыретіне кірсе, бір талап қоюға біріктіре отырып қаралуы мүмкін.

     Егер, әртүрлі сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жататын бірнеше талапты бір іс жүргізуге біріктіруге жол берілмейді. Бұл ретте жария-құқықтық дауларға қатысы жоқ және бөлуге жатпайтын талаптар бөліп көрсетілуге және соттылығы бойынша тиісті аудандық (қалалық) сотқа жіберіледі.

      Клекстің 108 бабы бойынша әкімшілік істі бір соттың іс жүргізуінен басқа сотқа беру мәселесі  қарастырылған яғни, соттылық қағидалары сақтала отырып, соттың іс жүргізуіне қабылданған және сот отырысында қарауға тағайындалған әкімшілік іс, егер оны қарау барысында ол басқа соттың соттылығына жатқызылса да, ол мәні бойынша қаралады. Ол қағидалар келесі жағдайлар анықталған кезде қолданылуы мүмкін, Егер: әкімшілік істі осы сотта қарау кезінде оның іс жүргізуге соттылық қағидалары бұзыла отырып қабылданғаны анықталса;  бір немесе бірнеше судьяға қарсылық білдірілгеннен кейін не басқа себептер бойынша судьялар ауыстырылса немесе әкімшілік істі осы сотта қарау мүмкін болмаса; Кодекстің 107-бабының екінші бөлігінде көзделген негіздер туындаса, сот әкімшілік істі басқа соттың қарауына беруге тиіс.

      Бұл жерде, әкімшілік істі басқа сотқа беру немесе әкімшілік істі басқа сотқа беруден бас тарту туралы соттың ұйғарымы шығарылады, оған шағым жасалуы мүмкін. Әкімшілік істі басқа сотқа беру – шағым жасау мерзімі өткен соң, ал шағым берілген жағдайда шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы соттың ұйғарымы шығарылғаннан кейін жүзеге асырылады.

     Сонымен  қатар, екі тарап сот айқындаған соттылықпен келіскен жағдайда, олардың жазбаша өтінішхаты бойынша әкімшілік істі бір соттан екіншісіне беру ұйғарым шығарылғаннан кейін дереу жүргізіледі.

     Осы кодекстің 109 бабында соттар арасындағы соттылық туралы дауларды жоғары тұрған сот шешеді, оның шешімі түпкілікті болып табылады және қайта қарауға жатпайдындығы көрсетілген.

     Әртүрлі облыстарда, республикалық маңызы бар қалаларда және астанада орналасқан бірінші сатыдағы соттар арасындағы дауды тиісті облыстық немесе оған теңестірілген соттың ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотымен шешілетіндігі айқындалған.

          Демек, талап қою мәселесінде жауапкерді көрсетіп таңдау, қандай құқықтарының бұзылғаны туралы ақпараттарды көрсету қаншалықты маңызды болса, талап қоюдың соттылығында дұрыс көрсету маңызды екенің естең шығармаған дұрыс деп есептеймін.

А.Т.Назаров

Ақжайық ауданының №2 аудандық сотының төрағасы: