Іскерлік ортадағы мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы моделі

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету бойынша маңызды қадамдар жасады. Біріншіден, олар мемлекеттің жаңа сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының іске асырылуымен байланысты, оның тұжырымдамалық негізі 2015-2025 жылдарға арналған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегия.Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты одан әрі тиімді іске асыру үшін профильді заңнаманы жетілдіруді жалғастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралардың тиімділігін арттыру және жетілдіру қажет.

Бұл бағытта мемлекеттің және жұртшылықтың, оның ішінде бизнес-қауымдастықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылының одан әрі күш-жігерін үйлестіру маңызды болып табылады.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы арасындағы кәсіпкерліктің құқықтарын қорғаудың тиімді құралы, бизнестің дамуы үшін негізгі бағыттардағы мемлекеттік басқару және жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді құралы болып табылатын ынтымақтастық туралы Жол картасына қол қойылғаннан бері бір жыл өтті.

Жол картасы шеңберінде Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Астана қаласы бойынша департаментімен кәсіпкерлерді қызықтыратын мемлекеттік органдардың қызметінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне сыртқы талдау жүргізді.

Сыбайлас жемқорлық қауіп-қатерлерінің мазмұнын талдау көптеген жағдайларда олардың лауазымды тұлғалардың міндеттемелерді орындаудан жалтаруына мүмкіндік беретін құқықтық актілердің нашарлығымен байланысты екендігін көрсетеді; лауазымды тұлғаларға күтпеген артықшылықтарды беру мүмкіндігін беретін заңнаманың жетілмегендігі; жекелеген қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің жоқтығы (құқық бұзушылық); автоматтандырылған үдерістерді автоматтандыру немесе жетілдіру қажеттілігі; мемлекеттік органдардың қызметіндегі ашықтықтың болмауы.

Жол картасымен құрылыс, сәулет және қала құрылысы саласында сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне талдау жүргізу жоспарланған.

Құрылыста және қала құрылысында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мәселелерінің өзектілігі анық. Бұл ел экономикасының ажырамас бөлігі. Құрылыс индустриясының ұлттық ЖІӨ-дегі үлесі 6% -дан асады және болашақта ол отандық экономиканың толыққанды жүргізушісі болуға тиіс.

Дегенмен, құрылыс және қала құрылысы саласында бұрынғыша бірқатар проблемалар әлі де сақталуда, оның бірі жемқорлық болып қала береді. Мысалы, құрылыс үшін қажетті ақпаратты алу кезінде жер және қалалық кадастрлардың бір-бірін қайталайтын ақпараты пайдаланылады. Шамадан тыс қызыл таспаның болуы әкімшілік кедергілер түріндегі салдарға әкеп соғады.

Осы салаларда сот практикасының талдауы басшылық лауазымдарға қатысты қылмыстық істердің айтарлықтай басымдықтарын көрсетті. Қылмыстың ең кең таралған түрлерінің бірі: жалған актілерге қол қою; әкімшілік жауапкершілікке тартылмауы және жалпы қамқорлық және салғырттыққа  әлеуметтік нысандарды салуға бюджеттік қаражатты ұрлау.Ұсынылған ұсыныстарды орындау мақсатында Инвестициялар және даму министрлігі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне айыппұлдардың белгілі бір мөлшерін белгілеу және сәулет, құрылыс және қала құрылысы саласындағы лицензиялау стандарттарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікті белгілеу бойынша дискрециялық нормаларды жою туралы (Кодекстің 464-бабы) өзгерістер енгізу туралы бастама көтерді.

Осылайша, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің баптарына нақты жаза белгілеу уәкілетті органдардың лауазымды тұлғалары әкімшілік құқық бұзушылық туралы істермен айналысқанда, дискрециялық өкілеттіктер түрінде сыбайлас жемқорлық тәуекелін азайтады.

Бұдан басқа, құрылыс секторындағы сараптамалық ұйымдарды аккредиттеудің міндетті шарты жол құрылысы саласындағы сертификатталған мамандардың болуы.

Бұрынғыдай техникалық қадағалауға  бейінді емес мамандарды жіберуге мүмкіндік бермейді.

Жол картасының шеңберінде біздің департамент Астана қаласының Әділет басқармасының атқарушылық іс жүргізу саласындағы қызметінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне сыртқы талдау жүргізді.Қазақстанда атқарушылық өндіріс 2010 жылы бекітілген «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» ҚР Заңымен реттеледі. Сол жылы республикада алғаш рет енгізілген жеке сот орындаушылар институты енгізілген болатын.

Атқарушылық іс жүргізу саласындағы нормативтік құқықтық актілерді талдау барысы заңдардың нормалары жұмыс істемейтінін көрсетті. Заңда сот орындаушыларына өз бетінше шешім қабылдауға, мінез-құлық ережелерін, тыйым салуларды және т.б. ережелерді ұсынатын көптеген нормалар бар.

Басты проблемалардың бірі атқарушылық өндірісте құқық қолдану шараларын қолдану және оны болдырмау болып табылады.

Мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібі, мерзімі мен критерийлері нормативтік актілермен реттелмейді. Заңнаманың нормалары сот орындаушысына қандай өлшеммен және қандай жағдайларда қолданылатындығын, сондай-ақ бір немесе бірнеше шараларды қолдану мүмкіндігін ұсынады.

Міндетті орындау шаралары жойылған кезде де сыбайлас жемқорлық тәуекелдері пайда болады.

Заңға сәйкес атқарушылық іс жүргізуді тоқтату мезгілімен мәжбүрлеп орындау шаралары күшін жоюға жатады.

Алайда, тәжірибе көрсеткендей, сот орындаушылар борышкерлерге салынған қамауға алу немесе шектеулерді алып тастауға асықпайды, бұған дәлел ретінде сот орындаушыларға жазылған шағымдар мен сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің талдау нәтижелері болып табылады.   

Борышкер қамауға алу (шектеу) жазасы  бар екенін білетіндігін өз міндеттемелерін толық көлемде орындап, уəкілетті органға хабарлағанына қарамастан біліп жатады. Осындай заң бұзушылықтар жеке сот орындаушылары да мүмкіндік береді.Астана қаласының Кәсіпкерлер палатасына заңды тұлғаның басшысы Астана қаласының жеке сот орындаушысының әрекетіне шағымданды, ол бұрын атқарушылық іс бойынша өз қарыздарын өтегендігін және 200 мың теңге көлемінде жеке сот орындаушысына төлегенін және міндеттеменің толық орындалуы туралы хабардар еткенін хабарлады.
Сонымен қатар, бір жылдан кейін кәсіпкер бұрынғыша борышкерлердің бірыңғай тізілімінде тұрғанын білді. Осы факті бойынша жеке сот орындаушысы заңды тұлғаны борышкерлер тізімінен шығару бағдарламалық жасақтаманың техникалық ақауларына байланысты мүмкін болмағандығын түсіндірді. Әділет министрлігінің call-орталығында (74-04-92 телефоны) техникалық ақау туралы ақпарат жоққа шығарылды.Бұл сот орындаушыларының заңсыз әрекеттерінің немесе немқұрайлылығының бір ғана мысалы, бірақ іс жүзінде ондай адамдардың қатары көп, соның нәтижесінде азаматтар мен бизнесмендердің құқықтарына зиян келуде.

Жалпы алғанда, Жол картасының шеңберінде жүргізілген жұмыстардың нәтижелері Агенттік пен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы арасындағы ынтымақтастықтығы оң нәтиже беретінін дәлелдейді.

Рахматулин А.Р.

ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Астана қаласы бойынша

Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу басқармасының басшысы